Sunday, September 21, 2008
خوراسان تورکلرينين فولکلوريک داستانلاريندان: شاه بهرام ايله ن بانو حوسن
حوسئين م. گونئيلي
نوت: بو يازي سؤزموز يازيمي اساسيندا كؤنوت (ائديت) ائديلميشدير. مئهران باهارلي
خوراسان تورکلرينين فولکلوريک داستانلاريندان
حوسئين م. گونئيلي
خالقيميزا آذربايجان تورکلري و ديليميزه آذربايجان تورکجه سي دئييله نده، بير چوخ آداملارا بئله گلير کي، بو خالق يالنيز آذربايجان ساييلان منطقه لرده ياشايير، بو ديل ايسه يالنيز همين بؤلگه لرده ايشله نمکده دير. حال‌بوکي، بيز تورک ديللرينين بيري اولان و باشقا تورک ديللرييله آز- چوخ فرقله نه ن آنا ديليميزي باشقا تورک ديللريندن سئچمک اوچون آذربايجان تورکجه سي آدلانديريريق و همين ديلين دانيشانلارينين دا چوخو آذربايجان`دا ياشاماقدا اولدوغو و يا بو تورپاقدا دونيايا گؤز آچديقلاري اوچون آذربايجان تورکلري آدلانيرلار.
ايندي تورک ديلي، ادبيياتي، مدنييتي و بير سؤزله تورکولوژي ايشي ايله ماراقلانانلار ياخشي بيليرلر کي، بوگون آزي ۴۵ ميليون سايي[سي] اولان بو درين تاريخلي خالقين يالنيز ياريسي دؤولتلرين جيزديقلاري خريطه لرله گؤسته ريله ن آذربايجان بؤلگه لرينده دونيايا گلميش، اونلارين دا بير حيصصه سي موعيين سببلره گؤره سونرا باشقا يئرلره کؤچموشلر. بئله ايسه، بو خالقين قالان ياريسي هارالاردا دونيايا گلميش و يا آذربايجان`دا دونيايا گله ندن سونرا هارالارا کؤچموشلر؟
بوتون دونيا خالقلارينين بيلدييي کيمي، تورپاقلاريميز تخمينن ۱۸۰ ايل بوندان قاباق دوشمنلرينين الييله پارچالانميشدير. نوفوس سايي[سي] باخيميندان بو خالقين چوخ حيصصه سي آراز چايي`نين جنوبوندا يئرله شه ن اردبيل، دوغو آذربايجان، باتي آذربايجان، گونئي آذربايجان`دا (زنگاندا) توپلوم شکلينده و بو ايالتلره ياخين اولان همدان، قزوين، تئهران، قوم ايالتلرينده اکثرييتله، مرکزي، ايصفاهان، فارس، سيمنان، کيرمان، خوراسان، يزد، ايالتلرينده و قالان ايالتلرده اقلييت و داغينيق شکيلده ياشاماقداديرلار و بونلارين سايي[سي] آزي ۳۰ ميليون نفردير.
تورکييه`نين شيمال- شرق ايالتلرينده و عراق اؤلکه سينين شيمال- غربينده ميليونلارجا آذربايجان تورکجه سييله دانيشان سويداشلاريميز ياشاماقدادير. آراز چايي`نين شيماليندا ايسه اينديکي آذربايجان جومهورييتي`نين ۸ ميليونلوق اهاليسيندان علاوه، واختيله آذربايجان`دان آيريليب گورجوستان`ا قوشولان و آذربايجان`ين شيماليندا داغيستان و بو کيمي اؤزه ل رئسپوبليکالارا چئوريله ن يئرلرده ده ميليونلارجا سويداشلاريميز ياشاييرلار.
سون يوز ايلليکده بو زنگين مدنييتلي خالقين ديلي، ادبيياتي، فولکلور و تاريخي اوزره تدقيقات آپارماق باشلانميش، اؤزه لليکله ده شيمالي آذربايجان هابئله ايران`دان قيراقدا اولان ديلداشلاريميز طرفيندن بؤيوک ايشلر گؤرولموشسه ده، بير سيرا سيياسي شراييطه گؤره جنوبي آذربايجان و جنوبي آذربايجانليلارلا اورتاق طالئعلي اولان باشقا ايران تورکلرينين ديلي، اديبياتي، فولکلورو و بير سؤزله مدنييتي گره که ن قده ر آراشديريلماميش، آز- چوخ گؤرولموش ايشلر ده پهلوي رئژيمي‌نين طرفيندن بعضن سيخيلميش و بوغولموشدور. سون واختلاردا ايسه بو سيخما- بوغمالار گؤتورولموشسه ده، هله ليک دؤولت دستگاهلاريندا سؤزو گئچه ن اسکي رئژيمين قاليقلاري، مدنييت ايستيحاله چيلري و فارس شووئنيزمينين قووه لري طرفيندن تهاجومه معروض قالان آراشديريجيلار بعضن ياري يولدا يورولور، دايانير، دايانمايانلار دا مالي چتينليکلره گؤره گؤردوکلري ايشلري بير يئره يئتيره بيلمه ييرلر. آنجاق هاميميز اينانيريق کي، يئني گنج يازيچي نسلي‌نين يئتيشمه يي ايله بو عئلمي ايشلر داها گوجلو شکيلده دوام ائتديريله جک. يوزلر‌له گنج آراشديريجي مدنييتيميزه يييه له نمه يه و اونو آراشديرماغا چيرمالانيب، توکه نمه ز ائنئرژي و تميز عئشق ايله عئلمي آراشديرمالار ايشينه گيريشمکده‌ديرلر.
يئري گلميشکن بونو دا هم اؤزو ايله يادلاشميش ياشلي ساوادليلارا، هم ده گنج ساوادليلاريميزا خاطيرلاتمالييام کي، بو گون بو قافيله دن دالي قالان و بو قافيله يه قوشولمايان صاباح اوولجه اؤزونو قيناياجاقدير. يئرده قالميش بو مدني وظيفه ايندي بوتون ايستئعدادلي و ساوادلي اوغوللاريميز و قيزلاريميزين بوينونا دوشور و هئچ بيريميز بويون قاچيرا بيلمه ريک. بونا دا آرخايينيق کي، يوخاريدا سؤزو گئده ن ايالتلرده ياشايان سويداشلاريميزين سينه لرينده شيفاهي حالدا، اللرينده ايسه يازيلميش شکيلده ايشله نمه ميش، اؤيره نيلمه ميش اؤزه ل و ميثلي گؤرونمه يه ن فولکلور نومونه لري نه قده ر دئسه ن چوخدور. حتتا بعضن بئله نومونه لره راست گلمک اولور کي، هئچ آدي- ساني دا آذربايجان`يميزين هئچ بؤلگه سينه و آراشديريجيسينا گليب چاتماييبدير. بو ايدديعانين ثوبوتو اوچون، خوراسان ايالتينين قوچان شهه ري و هنده ورينده اولان کندلرده ياشلي آداملارين ديل ازبري اولان و بعضن کاغيذ اوزه رينه گتيريلميش چوخلو ليريک داستانلاردان سؤز آچماق اولار. بو داستانلارين بيري اولان «زين‌العرب محمد حنيفه» داستاني باره ده وارليق درگيسينين ۱۳۸۲- جي ايل پاييز سايي[سي]ندا بير سيرا معلومات وئريلميش، شئعر نومونه لريندن و ديل اؤزه لليکلريندن اؤرنه کلر گؤسته ريلميشدير. ايندي بو سطيرلرده يئنه ده اونلارين باشقا بير ليريک- افسانه وي داستانيندان سؤز آچماق ايسته ييريک.
بو داستانين باشليغي «شاه بهرام- بانو حوسن» دور. داستان «بسم الله الرحمن الرحيم» ايله باشلانير و اونون آردينجا «هذا کتاب شاه بهرام- بانو حوسن» عيباره سي گؤزه چارپير. ۴۵ صحيفه ليک ال‌يازمادا يئرله شه ن بو افسانه وي- ليريک داستانين قلمه آلاني رحمتليک موللا ابراهيم شارعي گول محمد اوغلو قئيد اولونموشدور. قوچان شهه رينين علي آباد کنديندن اولان موللا ابراهيم بو اثري اوغلو محمدرضا اوچون يازميش و هيجري قمري ۱۳۵۷- جي ايلين رجب آيينين ۲۵- نده (يعني ۶۷ ايل بوندان قاباق) بيتيرميشدير. او تورکجه يازديغي بو اثري عرب، تورک و فـارسجا يازديغي جومله لرله سونا چاتديرميشدير. اثرين سون جومله لري بئله دير:
تحرير گرديد جهت نورچشمي محمدرضا.
تمام اولدي کيتابينگ اينتيهاسي،
گرکدور کاتيبه خلعت بهاسي.
حررها بيدالحقير الفقير المحتاج المسکين ملا محمد ابراهيم شارعي فرزند مرحوم گل محمد ساکن علي آباد، از خواننده التماس دعا دارم. در خواندن هر مجلس حقير را از دعا فراموش نخواهند (کرد).
في مورخ ۲۵ رجب ۱۳۵۷ قمري
آناسي خوراسان تورکلريندن اولموش دوستوموز موهنديس سعيد تهراني زاده واسيطه سييله اليميزه چاتان بو داستانين ديلي، بوندان اوول حاققيندا دانيشديغيميز «محمد حنيفه زين‌العرب» داستاني ايله واحيد اؤزه لليکلر داشي‌ييرسا دا، بو داستاندا اوخودوغوموز شئعرلر، وزن، قافيه و باشقا ياراديجيليقلار باخيميندان اولدوقجا گوجلو و ساغلامدير.
آذربايجان`دا يارانميش و آذربايجان خالقي ياراديجيليغي محصولو اولان شئعرلر و داستان شئعرلري عومومييتله قوشما، گرايلي و بعضن باياتي عونواني ايله تانينان شئعر قاليبلرينده قوشولموشلارسا، بو داستانلاردا اولان شئعرلرين بير حيصصه سي همين قاليبلرده اولاراق، بير حيصصه سي ايسه عروض شئعريميزين چئشيدلي قاليبلرينده يارانميشدير.
خالقين آرزو و ايسته کلري اساسيندا يارانميش بوتون داستلار کيمي، بو داستاندا دا قهرمان، ائنيشلي- يوققوشلو يوللاري آرخادا قويدوقدان سونرا مقصد و مرامينه چاتير، حق غلبه چالير، ظولم و عدالتسيزليک قينانير و محکوم ائديلير.
موعيين بير دؤورون اينام، دوشونجه سي تأثيرينده و خالق باجاريغي ايله يارانان و گليشه ن داستانين داشيديغي فيکيرلر، دوشونجه لر و ايناملارا اساسلاناراق اونا يارانما دؤورو تعيين ائتمکدن واز گئچير، يالنيز داستانين ديلينين قورولوشو باره ده بير سيرا بيلگي وئرمه يه قناعت ائديريک.
ديليميزده جمع شکيلچيلري قالين سؤزلرده «لار»، اينجه سؤزلرده «لر» کيمي ايشله نيرسه، خوراسان تورکلرينه عاييد اولان بو داستانلاردا اينجه سؤزلرين جمع شکيلچيسي تانينان«لر» اکيندن هئچ بير ايز يوخدور؛ دئمک هم اينجه لرده، هم ده قالينلاردا بو اک «لار» کيمي ايفاده اولونور. بو شئعر نومونه لرينه ديققت ائدين:
گوئيا اول غمزه سي اوخ، لبلاري ياقوت ميثال،
چون قارالميش قاشلاري اول يايه دوشدي گوزلاريم.
و يا:
دونمه نم سندن پريم مونجه جفالار وئرسه لار،
کول-ي عالم ديولاري قصديمه بير گون گلسه لار.
هابئله:
قاچوب چيخديم اللارينگدن (اللريندن)،
سنينگ يارين من دگيلم.
يئنه ده:
يئنگي باشدن باشيم قالدي دردلاره،
گل خبر وئر شهر-ي سبزينگ يوليني.
گوزيم قالدي توزانلاره، گردلاره،
گل خبر وئر شهر- سبزينگ يوليني.
بو نثر پارچالاريندا دا همين اولايلار ايله قارشيلاشيريق:
بير طرفدن بولبوللار چه- چه اوردي و قوشلار سايرشورديلار و کوشکلار هر طرفدن بنا قيلميشديلار. . . البتته شاه بهرام بو سوزلاري ديياندان سونگ. . . بو پري زادلار و عيفريتلار هاموسي کي خيدمتده ديلار. . . . ديو هامو او خلعتلاري شاه بهرامه باغيشلادي.
جمع شکيلچيلرينين هاميسينين قالين گئتدييينين عکسينه اولاراق، سسليلري يووارلاق اولمايان فئعللر و ايسملر اينجه سسلي ايله سونا چاتير و يا سون سسليسي اينجه اولور. آشاغيداکي اؤرنه کلره ديققت يئتيرين:
- «صبر و قراريم قالمه دي»، «مني قويمه‌سن آزارده»، «علي ذولفيقارين چالسم»، «آغي قوشا- آشه بير گون»، «آغ يوزه عاشيقم، گولگون ينقاغه (ياناغا)»، «يئددي قات آسمانده اولسه مطلبينگ»، «گئتمگيمي گوزله کي، شهر-ي سبزده تاپرسن»، «اول پريزاددور سوداگره ياراشمز».
- «توي قيلارمن= توي ائله ييرم».
خوراسان تورکلري ديلينده «نون- غونه» بول- بول ايشله نير. گؤسته رديييميز شئعر و نثر نومونه لرينده گؤرودويونوز کيمي، «اللارينگدن= اللريندن»، «سنينگ»= سنين، «يارينگ»= يارين، «يوللارينگدان»= يوللاريندان، «سونگ»= سون و . . .
تورکجه ميزده گئچميش دؤورلرده ايشله نه ره ک ايندي يئرلريني باشقا سؤزلره و بعضن فارس و عرب سؤزلرينه وئرميش سؤزلر خوراساندا ايندي ده ايشله نمکده ديرلر.
مثلن: «اولوس»= خالق، ائل
بورده يوخدور بير انيسيم- مونيسيم،
ويلايتده قالدي ائليم، اولوسيم.
هابئله: «گورک»= گؤزه ل، ياخشي، اوغورلو
بو سؤزه آرتيق اسکي متنلرده و داها چوخ دده قورقود کيتابيندا راست گليريک؛ اؤرنه ک اولاراق:
- «يوجالاردان يوجاسان، کيمسه بيلمه ز نئجه سه ن گؤرکلو تانري»!. . . .
- «برو گلگيل سالور بگي، سالور گؤرکي»!
سؤزو گئده ن بو داستاندا دا:
گوزي دوشدي چونکي بانو حوسنه بو شاه بهرامينگ،
جومله عالم گورکي اول سولطانه عاشيق اولميشم.
«اورماق»= وورماق سؤزونو ده اسکي متنلرده او جومله دن دده قورقود کيتابيندا داها چوخ گؤروروک، دده قورقود کيتابيندان نومونه لر:
- «اوروشمادين، ساواشمادين آلي وئره ييم»= ووروشماميش، ساواشماميش آليب وئريم.
- «الين بؤگرينه اورار آييدار»= اليني بويرونه وورار سويله يه ر.
- «بير تاما ديره ک اورارلار، اول تاما تاياق اولور»= بير داما ديره ک وورارلار، اول داما داياق اولار.
بو داستاندان ايسه آشاغيداکي ميصراعلار و جومله لر اؤرنه ک اولا بيله ر:
شرمسيز شوم قحبه فلک،
طفره اورر (وورار) ايشيميزه.
قصد ائديب چيخميش منيم قلبيمه خنجر اوره لي،
گون‌به‌گون بير کافر-ي خوبرويه دوشدي گوزلاريم.
عود و عنبر دوداقلارينه اوروب= عود و عنبر دوداقلارينا ووروب.
دده قورقود کيتابي و باشقا اسکي متنلريميزده هم ده تورکييه ده ايشله نه ن «ايلتمک» عيباره‌سي خوراساندا دا ايرتمک شکلينده ايشله کدير، مثلن:
حوکم ائله دي بو بي نمکي بئله ايرتوب يوخارو کي= حوکم ائله دي بو نانکورو بئله يوخارييا قالديرين کي...
تا ايرتوب شهر-ي سبزي نيشان وئروم= تا ايلتيب (قاباغا آپاريب) شهر-ي سبز نيشان وئريم.
ياخينا ايشاره عوضلييي اولان «بو» عيبارتي بعضن «مو» شکيلينده ايشله نير، مثلن:
موندان اونگراق مني بو يئره گتورسه يدينگ= بوندان قاباق مني بورايا گتيره يدين.
موني دئيوب دوردي= بونو دئييب دوردو.
من بانو حوسني گوروب و عاشيقليغيمي مونه اظهار ائدوم= من بانو حوسنو گؤروب، وورغونلوغومو بونا بلله نديريم.
بو کيمي اولاي يعني «بو» سؤزونون بعضن «مو» اولماسي دده قورقود کيتابيندا دا گؤرونور:
خانيم، موني منه وئرين= ائي خان، بونو منه وئرين.
موني منه نچون دئمه زدين= بونو نييه منه دئميردين؟
تورکييه`ده و اسکي آذربايجان متنلرينده ايشله ندييي کيمي خوراساندا «بو» عوضلييي بعضن «شو»، بعضن ده «شول» بعضن ده «بو» کيمي مئيدانا چيخير.
«ائتمک» و «ائله مک» فئعلي آرتيق «قيلماق» کيمي ايشله نير، مثلن:
هاموسين تماشا قيلوب= هاميسينا تماشا ائله ييب.
اونون بير پريسي وار، بيزه گوندروبدور کي،- توي قيلارمن، گلون!= اونون بير پريسي واردير، (اونو) بيزه گؤنده ريب (و خبر ائيله ييبدير) کي، من توي ائيله ييره م، (سيز ده تويا) گلين!
«ديب» سؤزونده «ب» سسي «و» سسينه چئوريلير، ديققت ائدين:
بير گول آغاچي نين ديوينده گول تک يکه ياتوب.
شاه بهرام گول بوته نين ديويندن چيخدي.
آذربايجان`دا، فئعللرده بيرينجي تک شخصي ايفاده ائده ن شکيلچي « م- اٰم» و بيرينجي جمع شخصي ايفاده ائده ن شکيلچي «ايک- ايق» خوراساندا «من» و «ميز» شکلينده ايشله نمکده دير. مثلن: «توي ائيله ييره م» عيباره سي «توي قيلارمن» و «سيغينيريق» عيباره سي «سيغينورميز» اولور. هابئله «سني اؤز ويلايتينه يئتيره ره م» جومله سي «سني اؤز ويلايتينگه يتتوررمن» کيمي، «يالواريريق او آللاهين اؤزونه» ايفاده سي «يالوارورميز شو آللاهينگ اوزينه» کيمي سؤيله نير.
بعضي لوغتلرده ده بعضي سسلر ده ييشير مثلن:
«گزه ر»= دولانار سؤزو «گيزر» و «ازر» سؤزو «ايزر» شکلينده ايفاده اولونور.
بعضن «او- o» سسي يئريني «بو- bo» سسلرينه وئرير، مثلن:
گر گرک بولسه بو جان= اگر بو جان گره ک اولسا.
ديلچيليک باخيمندان بو کيمي ماراقلي قايدالاري نه قده ر دئسه ن تاپماق اولار. اوميد ائديريک کي، ديلچي عاليملريميز ديليميزين بو قولونون اؤزه لليکلري اوزره داها عئلمي و يئتکين بيلگيلر الده ائده ره ک اوخوجولارا چاتديرالار.
posted by3:30 PM
خوراسان تورکلري فولکلوروندان: زين العرب - محمّدحنيفه داستاني
ح. م. گونئيلي
نوت: بو يازي سؤزموز يازيمي اساسيندا كؤنوت (ائديت) ائديلميشدير. مئهران باهارلي
خوراسان تورکلري فولکلوروندان: زين العرب - محمّدحنيفه داستاني
ح. م. گونئيلي
فولکلور، تاريخ دئييلسه، اهممييت باخيميندان تاريخدن دالي قالان دا دئييلدير. بير ميللتين تاريخي، اونون گئچميشي، هارادان گلدييي، هانسي ميللي- سيياسي- ايجتيماعي قهرمانلاري بسله دييي، هانسي حاکيمييتلري قوردوغو، بير سؤزله اونون حياتي و آرخادا قويدوغو انيشلي- يوخوشلو دؤورلر، تاريخين صحيفه لرينده سيرالانير. هر بير اولايين باش وئردييي اوندا موعيينله شديريليرسه، فولکلور دا بير آري- دورو آينا کيمي اونون گئچميشيني و چوخ اوزاق گئچميشلردن بو گونه کيمي سوردويو حياتيني، ياراديجيليغيني، چئشيدلي دؤورلرده نه لره اينانديغي و نه لره تاپينديغيني، نه لر آرزولاديغي و نه لره اومود بسله ديييني، عادت- عنعنه لريني و بوتون ناييلييتلر و ناکامليقلاريني آچيق- آيدين گؤسته ره بيلير.
تاريخي، حاکيملر اؤز مصلحتلرينه گؤره يازير و يا يازديراراق، اوندا بير چوخ حقيقتدن اوزاق و مصلحتي يالانلارا يول وئرير. چوخلو حقيقتلري قلمدن ساليرلارسا، فولکلور خاصص بير آداملارين اولماديغي اوچون و خاصص بير آداملار طرفيندن يييه له نمه دييينين اوجوندان بعضي- بعضي بولانمالار، تحريفلر و يوخلوقلارا اوغرامايير و ميللتين گئچميشيني، داها دا دوغرو و اولدوغو کيمي گؤسته رير. دئمک بير ميللتين گئچميشيني و کيمليييني اؤيره نمک ايسته يه نلر، اونون تاريخي ايله برابر فولکلورونو دا ديققتله اينجه له مه لي و اؤيره نمه ليديرلر؛ بونا گؤره کي، تاريخده دانيلان، ساخلانيلمايان، سالينيب ايتيريله ن حقيقتلرين چوخونو، عوموم خالق طرفيندن يارانميش، هئچ بير يوخ ائديلمه و ده ييشيلمه يه اوغراماميش، سسسيز، صداسيز ياشاماميش و گليشميش فولکلوردا تاپماق اولار.
فولکلوريک مووضوعلارين هئچ بيريسينين آلتيندا موعيين بير ياراديجينين ايمضاسيني گؤره بيلمه سه ک ده، اونو اينجه له مکده و ديققتله آراشديرديقدا، هئچ اولماسا ياراديجيسينين نه فيکيرلر داشيديغيني، نه يه اينانديغيني، نه لره اومود بسله ديييني و نه لردن قاچديغيني و چکينديييني، اونون ياراديجيليق گوجونو و بير سؤزله اونون کيمليييني اؤيره نه بيله ريک. هابئله اثرين هانسي خالقين اولدوغو و يا هانسي خالقين مدنييتي تاثيرينده يارانديغيني دا باشا دوشمک اولار.
بو قونودا بو گونه قده ر سؤزو- صؤحبتي داها دا آز گئتميش خوراسان تورکلرينين فولکلوريک داستانلارينين بيريندن سؤز آچاراق آزربايجان و آزربايجانلا قونشو اولان ايالتلر و ويلايتلرده يارانيب- ياشاميش، گليشميش و عاليملر طرفيندن آز- چوخ آراشديريلميش فولکلوريک سؤلچه کلر ايله بو داستانين چئشيتلي فرقلريني بير آز گؤزدن گئچيره ره ک، اوندا اولان اؤزه لليکلردن سوز آچاجاغيق.
داستان زين العرب آدلي قيٌز ايله محمد حنيفه آدلي اوغلانين ليريک، عئين حالدا ديني- حماسي داستانيدير. داستانين ال‌يازماسي هيجري قمري تاريخي ايله ۱۳۵۹ (ميلادي۱۹۳۹)- جو ايلده «گول محمد» اوغلو ملاّ «محمد ابراهيم شارعي» آدلي کاتيب طرفيندن قلمه آلينميشدير. قوچان شهريستانينين «علي آباد» کنديندن اولان بو کيشي، سؤزو گئده ن اثري اوغلو محمدرضا`نين آدينا تأليف ائتميشدير.
اثرين ديلي آزربايجان تورکجه سينين خوراسان لهجه سي اولاراق، باشلانيشي و سونو عربجه بير ايصطيلاح، سونو ايسه عربجه بير جومله ايله بيتير. يعني «هذا کتاب زين العرب» ايله باشلانان کيتاب، «تمّت الکتاب بعون المَلِکِ¬ الوهّاب في هجرت النبوّت صلّي اللهِ عليه و آلِهِ و سَلََّم في سنـه ۱۳۵۹ ق» جومله سي ايله سونا چاتير.
داستاندا، شيعه لرين بيرينجي ايمامي حضرت علي (ع)ين، حنيفه آدلي قادينيندان اولان اوغلو محمد حنيفه زين العرب آدلي بير قيزي يوخودا گؤرور. اونا وورولور، اونون آردينجا اوزاق- اوزاق ائللره گئدير، دؤيوشور، ساواشير، بير چوخ کافيرلري موسلمان ائده بيلير، نهايتده ايسته دييي قيزي آليب مدينه شهه رينه دؤنور.
سؤلچه ک، ايمام علي حضرتلرينين اوغلونا عاييد اولاراق، يئري گلديکده داستان اؤزونو ايمامين اؤزونون و اوغلانلاري ايمام حسن و ايمام حوسئين (ع)ين، هابئله ايمامين حيات يولداشلارينين ديلينجه قوشولان شئعرلره راست گليريک.
داستانين متني و چئشيتلي وزنلرده يازيلان شئعرلر، ديل، سؤزجوک و قيرامئر باخيميندان چوخ ماراقلي، ديققته لاييقدير. چئشيدلي شئعرلر و متندن بير نئچه جومله ني اوخوماقلا، اونلاردا اولان سؤزجوکلر و قيرامئر خوصوصييتلري ايله بير آز تانيش اولماق اولار:
آت قويله يوب اوخلار آتيم،
غزال قويليب غولان دوتيم.
گئدوب خوداني يـاد ائـديم،
باشقه- باشقه ديار ايستاب.
باشقا بير شئعرده:
شهزاده محمّــد دئدي بو سوزي،
قارداشلاريم حقّه تاپشورديم سيزي.
شول چپ يوله روان ائدينگ سيز بيزي،
اوزلانوب رخشيمي سورماغه کونگلوم.
و يا:
زين العرب گــوروب قد- نهالينگ،
ديلايوب ايستر حقدن کمالينگ.
و:
مست و حئيران اولوب بيلماديم اوزوم،
من کيمه آييتيم اَلَمليک سوزيم؟
و بو جومله ده:
«بو طرفدن کافرلار «لات و منات»دان مدد ديلاديلار».
گؤسته ريله ن اؤرنه کلرده و گؤسته رمه يه ائحتيياج دويماديغيميز چوخلو ميصراعلار و جومله لرده ايشله نه ن باشقه، شول، اوزلانوب، آييتيم، ديلايوب، ديلاديلار، ايستاب کيمي سؤزجوکلر، ايندي آزربايجان تورکلرينين اکثرييتيني تشکيل ائده ن جنوبي آزربايجان و ايران`ين اورتا تورکلرينين فولکلوريک اثرلرينده گؤزه چارپمايير، بونلارين بعضيسي شيمالي آزربايجان، و تورکييه`ده، بعضيسي ده هاميميزا عاييد اولان و تخمينن مين ايل بوندان قاباق قلمه آلينان دده قورقود کيتابي و بو کيمي اسکي آبيده لريميزده گؤزه ده يير.
اليميزده اولان و اؤيره نديييميز فولکلوريک اثرلرده آرتيق قوشما و گرايلي وزنلرينده يازيلان شئعرلر ايله قارشيلاشيريقسا، سؤزو گئده ن داستاندا و خوراسان تورکلرينين باشقا فولکلوريک داستانلاريندا چوخلو عروض وزنلرينده قوشولان شئعرلره راست گليريک، همين داستاندا اولان عروض شئعرلردن نئچه بئيت گؤسته رمکله بو ايدديعاميزي ثوبوت ائتمک ايسته ييريک:
نه مطلب وار، نه مقصودينگ، نه حالت بئيله فرزنديم،
گوزيمينگ روشني، درديمه درمانيم، جيگر بنديم.
باشقا بير شئعردن:
من گيريفتار-ي بلايم، يار، سنسيز نئيله يوم؟
اولدي بو گول تک تنيم افکار، سنسيز نئيله يوم؟
آيري بير شئعردن:
سونبول، ساچينگي ترپَت، عالـم موعطّـر اولسون،
گول، يارپاغينگي سيلکين، سبزّ و منـوّر اولسون.
توک شبنمينگي گردون، گول يارپاغي تر اولسون،
زين العربي ايستاب، شهزاده خاني گلدي.
يئنه ده:
حنيفــه گلـدي دوولت‌خانة عالي مقامينگه،
موراديم وئرمه سنگ يانينگاجا قيل، يا رسول الله.
ضريح و پاک مرقدده محمد اوغلوم ايسترمن،
بو درگاه-ي نوبووّتده عطـــا قيٌل، رسول الله.
گئچه ن سطيرلر و صحيفه لرده گؤسته ريله ن و يئنه ده گؤسته ره جه ييميز ميصراعلاردا دويولان کيمي، «غونّه نونلار» خوراساندا، آزربايجان تورکجه سيله دانيشان تورکلرين ديلينده ايندي ده ايشله نمکده دير. آشاغيداکي ميصراعلاردا بو حقيقتي داها آرتيق دويماق اولور.
شهزاده دئر، منينگ پنديم آلمه سنگ،
پيغمبر دينيني قبول قيلمـــه سنگ،
حق رسولينگ بويروغينه گلمـاسنگ،
اوز جانينگه اوزين زيان ائيلارسن.
بو ميصراعلاردا گؤردويونوز کيمي خوراساندا ياشايان سويداشلاريميزين ديلينده آرديجيلليق قايدالاري پوزولور؛ يعني چوخلو اينجه سسلي ايله باشلانان کلمه لرين قالين سسليلرله بيتمه سي، قالين سسليلرله باشلانانلارين اينجه سسليلرله سونا چاتماسي، هابئله يووارلاق سسليلرين يئرينه دوز سسليلرين گئچمه سي و همين حاديثه نين عکسي، بو اثرين بوتون سطيرلرينده گؤرونمکده دير. آنجاق بو قانون پوزولماق ائله بئله هر نئجه گلدي دئييل، ذاتن موعيين قايدا- قانونلارا اساسلانماقدادير. داها دوغروسو ديليميزين بيزده ايشله نه ن قانونلاري گؤزله نمه ييرسه، اؤزونه مخصوص قانونلار ديققتله ايزله نير. بو حقيقتي آشاغيداکي بئيتلرده چوخ ياخشي دويماق اولار:
کافيرلار پنديني آلمه،
اوزينگي موبتلا قيلمه،
عنقا کافير ايلان اولمه،
بو شاه- مردان سنينگدور.
هابئله:
موسافير اولونجه غوربت ائللاره،
يالقوز گئدوب دوشدينگ اوزون يوللاره،
نظر ائدوب باخدينگ اوزاق چوللاره،
من نئچون قوربانينگ اولمه دوم سنينگ.
اوخودوغونوز بو ميصراعلاردا گؤردويونوز کيمي، اونلارين ديلينده کؤکلره آرتيريلان جمع شکيلچيلري ده عومومييتله قالين سسلي سسلرله قورولور، يعني هم «لار» هم ده «لر» گلمه لي يئرلرده يالنيز «لار» شکيلچيسي ايله قارشيلاشيريق. بو دا اؤزو بير قانوندور و هئچ يئرده پوزولمايير. آشاغيداکي جومله لره ديققت ائدين:
«شاه مردان بو سوزلاري ائشيتوب. . . . قارداشلاري دئديلار کي. . . » شهزاده لار، شهزاده محمدينگ ... ائدن واقيعه-لاريني و گورن جور- جفالاريني بير- بير بيان قيلديلار.
هابئله بو ميصراعلاردا:
نئچچه واخدور من او کافيرلارله اولدوم همنيشيــن،
بير خودانينگ حورمتي دئب، وئرديلار منگا يمين.
يوخاريدا سؤزو گئده ن قانونا اساسن «له- لا- ايله- ايلا» شکيلچيلري ده «لان» شکيلينه چئوريلير. ميثال اولاراق:
جفـا ايستـاب وفا ايلان،
وفــا ايستـاب جفا ايلان
گئدوب بيـر ديلروبا ايلان،
اوزين دمساز ايستييوبــدور.
هابئله
گل دعوا قيل منينـگ ايلان،
اولمگيـن اورمــان ايچينده.
آشاغيدا گؤسته ريله ن:
اولورام، اولورم، آليرام، وورورام کيمي بيرينجي موفرد شخصه عاييد اولان و اينديکي زماني گؤسته ره ن فئعللر، اولورمن، اولورمن آليرمن، وورورمن و همين فئعللر جمع شکلينه دؤشه نده اولورميز، اولورميز، آليرميز، وورورميز شکلينه دوشورلر. بو عيبارتلري آشاغيداکي جومله ¬لر و ميصراعلاردا گؤره بيليريک:
. . . «خودايه بنده اولورمن و محمد مصطفي‌يه اومّت اولورمن».
. . . «دوشمن سنون اوستينگه هوجوم گتورسه، بير قاصيد گلسه مدينه يه، بيز حاضير اولورميز».
باشقا بير جومله ده:
. . . «هاموميز سيزه غلامِ زر خريدميز.
هابئله بو ميصراعلاردا:
من بو يولدا هر نه اولسم، اولارمن،
اوزيمـي زيندانه سالسم، سالارمن.
ايشاره عوضليکلرينده بيزده ايشله نه ن «ب» سسينين «م» سسينه چئوريلمه سي ده گؤز اؤنونده دير. (بونده- مونده= بورادا، بورايا»، «بوني- موني= بونو».
ميثال:
«. . . دئدي: اگر موني اولدورم نامردليک اولور.
و بو ميصراعلاردا:
«بو عالي نسب مونده گيريفتار اولوبدور».
و:
«مونده گلور، يا کي گلمس (گلمز) خودايم».
بعضي ايصطيلاحلار دا اؤزه ل بير قايدا ايله ايفاده اولورلار. مثلن بيزده «قولاق آسماق» ايصطيلاحي اونلاردا «قولاق سالماق» شکلينه چئوريلير، مثلن:
«سوزيمه قولاق سال، من دئسم آدينگ».
و يا:
علي(ع) دئير، قولاق سالگين سوزيمه،
باشين قوتار، باخگين منينگ يوزيمه!
هابئله:
قولاق سالوب املاق ائشيت سوزيمي،
بو نئجه منزيلدور، بو نئجه جايدور؟
خوراسان تورکلرينين ديلينده بو نئچه صحيفه ده گؤسته رديييميز اؤزه لليکلر نه قده ر دئسه ن چوخدور و آللاه دئيه ن اولسا، سايين ديلچيلريميز بو ساحه ده چاليشاراق، ديليميزين بو قولونون دا ايشله نديکجه گليشمه سينين و بوگونکو دوروما چاتماسي‌نين قايدا- قانونلاريني اوزه چيخاراجاقلار .
آرتيرمالييام کي، نشره حاضيرلاديغميز زين العرب- محمدحنيفه سؤلچه يي ايله بيرليکده همين سويداشلاريميزين باشقا بير سؤلچه کلريني ده ايشله ييب نشره حاضيرلاديق. هر ايکي داستاندا و هله حاضيرلاماقدا اولدوغوموز آيري بير سؤلچه کلرينده ده ديل قايدالاري عئيندير.
بو داستانلاردان حاضير ائتديييميز «شاه بهرام- بانو حوسن» و حاضيرلامادا اولدوغوموز «معصوم- افروز» داستانيدير. داستانلارين هر اوچونو رحمتليک موللا ابراهيم شارعي قلمه آلميش، آنجاق اونون ال‌يازمالارينين فوتوشکيلي حورمتلي دوستوموز موهنديس سعيد تهرانيزاده`نين واسيطه سييله اليميزه چاتميشدير. موللا ابراهيم شارعي`نين روحونا شادليق، سايين تهرانيزاده`يه داها آرتيق اوغورلار و خوراسان`دا ياشايان سويداشلاريميزا بؤيوک تانري`دان خوش گونلر و آيدين گله جک ديله ييره م.
posted by3:29 PM
