AFŞAR

Thursday, November 27, 2003

سؤزوموز

اوروجلوق آيى٫ اوروجلوق بايرامى٫ بهجت الحدائق

"بهجت الحدائق فى موضع الخلايق" كتابى است حجيم متشكل از 41 مجلس (بخش) حاوى پندهاى اخلاقى و موعظه هاى دينى همراه با اطلاعاتى در باره ماههاى مبارك و روزهاى مهم دينى٫ پيغامبران و ..... و پر از داستانهاى بديع٫ نكته هاى ظريف٫ آيه ها٫ حديثها٫ تفاسير و با قطعات شعرى گوناگون. نويسنده اين كتاب تاكنون ناشناخته مانده است. از اين كتاب كه نخستين نسخه آن در سال 1945 كشف شد اقلا 4 نسخه بدست آمده است. قديمىترين نسخه مربوط به قرن 13 ميلادى است. اين كتاب از نخستين نمونه ها و متون ادبى زبان تركى است كه تركى قديم را به تركى غربى پيوند مىدهد و به وضعيت نسبتا تاريك و كم شناخته شده آغازين تركى غربى در پيش از قرون 13 ميلادى پرتو افكنى مىكند. برخى از تركىشناسان بهجت الحدائق را (بويژه بخشهاى منظوم آنرا) همراه با اشعار تركى مولانا جلال الدين بلخى متعلق به حوزه و لهجه تركى خراسانى شمرده اند. گروه ديگرى از زبانشناسان بر اين باورند كه اين اثر در زمان سلجوقيان روم نگارش يافته است. بهجت الحدائق به لحاظ زبانى٫ دايره لغات٫ طرز افاده و هويت بديعى اثرى بسيار پرارزش است. اين كتاب هم از زاويه تاريخ زبان و ادبيات تركى و هم از جهات باورها و علم اخلاق متنى فوق العاده مهم است. تا آن حد كه برخى از تركى شناسان آنرا همسنگ قوتادقو بيليك شمرده اند.

بهجت الحدائق يكى از نخستين متون تركى دوره اسلامى است كه در آن از جمله در باره رمضان سخن مىرود. مجالس 8 تا 14 كتاب به رمضان اختصاص يافته است. در زير بخشهايى از اين مجالس در باره ماه رمضان و عيد فطر با حفظ شيوه اصلى آن و بدون دخل و تصرف با رسم الخط استاندارد تركى نقل مىشود. معنى فارسى بعضى از كلمات در زيرنويسها داده شده است. كلمات داخل پارانتز معادل تركى امروزى كلمات است. كلماتى كه معادلشان داده نشده عينا در تركى (مخصوصا ادبى) امروزه نيز بكار مىروند. اميد است كه به موازات نزديك شدن آغاز تحصيل و تعلم به زبان تركى در سراسر ايران و گسترش خواست اعلان زبان تركى به عنوان زبان رسمى دولت ايران٫ با تاسيس مركز و يا مراكزى متخصص و متمركز به چاپ و انتشار متون كلاسيك و پايه تركى٫ اين يادگار گرانبهاى تركى قديم به همراه صدها اثر مشابه ديگر تركى منتشر شده و در دسترس مردم ايران٫ خلق ترك و بويژه جوانان اين كشور قرار گيرد.

اوروجلوق آيى٫ اوروجلوق بايرامى

حمد و ثنا اول تانرىيا كيم ياراتدى گؤيلرى آى٫ گون٫ اولدوزلارى بيرله [1]. دؤشه دى يئرى مين دورلو [2]خالق٫ دون [3] و گوندوز بيرله. عرشى اونا ديره ك دئييل. تحت السرا هم اونا ايراق دئييل. قديم دورور[4]حاديثات اونا ائرمز. قدير دورور ضاييعات و نوقصان اونا ده يمز. مكان ياراتدى٫ مكان دورور مويى (؟). واردى٫ قاييم ذاتى بيرله٫ كيمسه اونو وار قيلمادى. اون سككيز مين عالمى ياراتدى٫ كيمسه نى كندؤزونه[5] يار قيلمادى. ذاتىنين نهايتى يوخ. صيفاتينين غايتى يوخ. مووجود دورور واجيب الووجود٫ ايلكينه [6] ايبتيدا يوخ. باقى دورور داييم الووجود٫ سونونا اينتيها يوخ. ظاهير دورور آمما گؤزه گؤرونمز. باطين دورور آمما گؤنولدن غاييب اولماز.

هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن و هو بكل شىء عليم.

جان و جهان-ى من!

بو بير خبر دورور معروف و مشهور٫ آييداسان [7]كيم دورر-ى منثور٫ كيتابلار ايچينده دير مستور. اول[8] اردن كيم "لا امرو" اونون خيطابى٫ "افعل الله" اونون كيتابى٫ كعبه اونون ميحرابى٫ "لى يحكم بين الناسى" اونون دادى٫ حؤكم ايچينده بير توتار بيليشى[9]٫ يادى[10]. شفاعت قوشاغينى[11] بئلينه بادى[12]٫ محممد موصطافا اونون آدى٫ شكردن شيرين دورور اونون سؤزو٫ دادى. ائيله خبر وئردى كيم:

قاچان[13] رمضان آيينين اوول صوبحو يئرى آغارتسا٫ يئمك ايچمك اوروج توتانلارا حرام قيلسا. اوندان مؤمين-ى مووححيد٫ آرى[14] كؤنول و صافى سيرر ايله و دوروست ائعتيقاد ايله اوروج توتماق نيييتين قيلسا. ملك ذىالجلال٫ پادشاه-ى بى زوال نيدا قيلار ريضوانا –كيم اول اوچماق[15] خزينه دارى دورور- :

- اوچماق قاپىلارينى آچغيل[16] بولارين اوستونه٫ رمضان آيى گئچمه يينجه باغلاماغيل!.

داخى[17]نيدا قيلار ماليكه –كيم اول دامو[18] خزينه دارى دورور- :

- يا ماليك! دامو قاپىلارينى باغلاغيل اوروج توتانلار اوستونه٫ داخى خصم ايتمه سين [19]بولارين اوستونه٫ رمضان آيى گئچمه يينجه آچماغيل!.

- و يا جبراييل! سن يئره اينگيل٫ شئيطانلارى٫ داخى بولارين اوغلانلارى وسوسه لرينى باغلاغيل٫ كيم بولارين اوروج و نامازينى آزديرماسينلار.

- و يا ميكاييل! سن ده يمه [20] بير گؤيده بير علم تيكگيل منيم رحمتيمدن.

- و يا فيريشته لريم! سيز قامونوز[21] ييغيلين منيم قوللوغومدان و نامازينيز و طاعتينيز موزدونو٫ صاوابينى محممد اوممتى اوستونه وئرين٫ داخى بولارين اوچون يارليغانماق[22] ديلن!.

- و يا اوچماق! بزه نگيل.

- يا مؤمين! اوروج توتماغا اؤزه نگيل[23].

- يا ريضوان! اوچماق قاپىسينى آچغيل.

- يا عينايت يئلى! رحمت ساچغيل[24].

- و يا جبراييل! دئولرى بوخاقىلاغيل[25].

- يا ماليك! دامو قاپىسينى باغلاغيل.

- و يا عاصى! يازيغين[26] اوچون آغلاغيل.

- و يا حورىلر! گؤركله نين[27].

- و يا غيلمانلار! ييييلانين[28].

- و يا مؤمينلر!٫ دينله نين[29].

رمضان آيى دوغدو٫ دوعالار گؤيه آغدى[30]٫ رحمت ياغميرى ياغدى٫ دئولرى وسوسه دن ييغدى٫ فاسيقلرى قايغىدان[31] بوغدو.

بو آى گلدييينه مؤمينلر گووه نيرلر[32]٫ صاليحلر سئوينيرلر٫ عابيدلر قيوانيرلار[33]٫ فاسيقلر گوجه نيرلر[34].

...............

بايرام اول دئييل كيمسنه[35] يئنى دون گييسه

بايرام اول دورور چالاب[36] قولون يازيغينى يوسا

بايرام اول دئييل كيمسنه تازى آتا مينسه

بايرام اول دورور كيم قول تؤوبه قيليب حاققا دؤنسه

بايرام اول دئييل كيمسنه عود و عنبر توستو قيلسا

بايرام اول دورور كيم كيمسنه بئش ناماز قيلسا

ائرته[37]٫ اؤيله[38]٫ ايكيندى٫ آخشام٫ ياتسى[39] قيلسا

بايرام اول دئييل كيمسنه دورلو نئعمت يئسه

بايرام اول دورور كيمسنه گور ايچينده نيكبخت اولسا

آخير تا چالاب رحمت قيلسا.....

--------------------------

[1]- بيرله(ايله٫ ايلن٫ اينن): با٫ با هم

[2]- دورلو: نوع٫ گونه

[3]- دون: شب٫ تاريكى

[4]- دورور (دور): است

[5]- كندؤزو (كندى اؤزو): خود٫ خويشتن

[6]- ايلكين: نخست٫ آغاز

[7]- آييداسان: تو گويى

[8]- اول(او): آن٫ او

[9]- بيليش: آشنا

[10]- ياد: بيگانه

[11]- قوشاق: كمربند

[12]- باماق (باغلاماق): بستن

[13]- قاچان(هاچان): هرگاه

[14]- آرى: تميز٫ پاك

[15]- اوچماق: بهشت

[16]- -غيل٫ -گيل: پسوند امر

[17]- داخى(داهى٫ داها٫ دا): همچنين٫ باز هم

[18]- دامو: جهنم

[19]- ايتمه سين: نفرستد٫ گسيل نكند

[20]- ده يمه: هر٫ هركدام

[21]- قامو (هامى): همه

[22]- يارليغانماق: مورد رحمت و بخشايش قرار گرفتن

[23]- اؤزه نمك: مشتاق بودن٫ هوسكار شدن

[24]- ساچماق: پراكندن٫ پخش كردن

[25]- بوخاقى: دستبندى كه به دست دزدان زده مىشود

[26]- يازيق: گناه٫ خطا

[27]- گؤركله نمك: زيبا شدن

[28]- ييييلانماق (ايىله نمك): خوشبو شدن٫ معطر شدن

[29]- دينله نمك: آساييدن٫ آسوده شدن

[30]- آغماق: صعود كردن٫ بالا رفتن

[31]- قايغى: نگرانى٫ تشويش

[32]- گووه نمك: اعتماد كردن

[33]- قيوانماق: افتخار كردن

[34]- گوجه نمك: ناراحت و معذب شدن٫ گران آمدن

[35]- كيمسنه (كيمسه): كس٫ شخص

[36]- چالاب: خداوند٫ از ديگر نامهاى خدا در تركى٫ تانرى٫ بايات٫ يييه و اوغان است

[37]- ائرته: صبح

[38]- اؤيله: ظهر

[39]- ياتسى: شب

گئرچه يه هو!!!

posted by 11:52 AM

Sunday, November 23, 2003

KİTÂB-I DEDE KORKUT

ve ANADOLU TÜRK DESTANLARINDAN SALTUK-NÂME

كيتاب-ي دده قورخود و آنادولو تورك دستانلاريندان سالتيق نامه (سلتوق نامه)

Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın

Milletlerin en büyük kültür mirasları destanlarıdır. Yüzyılların ötesinden, tarih öncesi çağlardan süzülerek gelen, destanlar milletlerin hafızalarıdır. Tarihi olmayan milletlerin, tarih yapmamış milletlerin destanları da olamaz. Destanlarda milletlerin hayatını bulursunuz. Başından geçen olayları, dünyaya bakış açısını, olaylar karşısında toplum tavrını görürsünüz. Destan kahramanları, yıllar, yüzyıllar geçse milletin hafızasından silinmez, kaybolmaz. Destan kahramanları derin izler bırakarak millet hafızasında yaşarlar. Destan kahramanları adeta bir milletin manevî vatandaşlarıdır. Varlığı insanlık tarihiyle eş zamanlı olan Türk milletinin de büyük destanları vardır. Bu destanlar içerisinde şüphesiz en görkemlisi, en önemlisi Kitâb-ı Dede Korkut’tur. Fuat Köprülü’nün de belirttiği gibi bütün Türk edebiyatı terazinin bir gözüne, Kitâb-ı Dede Korkut öbür gözüne konsa Kitâb-ı Dede Korkut yine ağır basacaktır.

Çünkü Kitâb-ı Dede Korkut, Türk milletinin hayatıdır.
Çünkü Kitâb-ı Dede Korkut, Türk milletinin tarihidir.
Çünkü Kitâb-ı Dede Korkut, Türk milletinin kahramanlık abidesidir.
Çünkü Kitâb-ı Dede Korkut, Türkçenin şekillendiği en görkemli edebî eserdir.
Çünkü Kitâb-ı Dede Korkut, başlı başına Türk milletinin kendisidir, millî ansiklopedisidir.

Kitâb-ı Dede Korkut’un izi daha sonra yaratılan edebî eserlerde de kendisini kuvvetli bir şekilde hissettirmiştir. Sibirya’daki, Türkistan’daki, Kafkasya’daki, Anadolu’daki ve Balkanlardaki Türk halklarının destanlarında, hikâyelerinde, masallarında Kitâb-ı Dede Korkut’un izi açık veya gizli olarak görülmektedir. Bu edebî ürünlerden birisi de Saltuk-nâme’dir. Bu bildirimizde çeşitli yönlerden Kitâb-ı Dede Korkut ve Saltuk-nâme üzerinde duracağız. Kitâb-ı Dede Korkut’taki kahramanlar ile Sarı Saltuk’u karşılaştıracağız. Ortak noktalara değineceğiz. Öncelikle sizlere Saltuk-nâme’yi ve Sarı Saltuk’u kısaca tanıtmanın yararlı olacağını düşünüyoruz.

Anadolu Türk destanlarından Saltuk-nâme, XIII. yüzyıl alp-erenlerinden Sarı Saltuk'un hayatını, savaşlarını ve çeşitli kerametlerini konu almaktadır. Eserde, Sarı Saltuk'un menkıbelerinin yanı sıra, dönemin önemli kişilerinin menkıbeleri ve bu kişilerin Sarı Saltuk ile olan münasebetleri de anlatılmaktadır. Sarı Saltuk, Anadolu ve Rumeli'nin fethi esnasında gazalara katılan, kahramanlığı ve velayeti ile daha yaşarken efsanevî bir şahsiyet haline gelen müstesna bir Türk kahramanıdır. Hayatı etrafında teşekkül eden menkıbelere diğer gazi ve velilerin menkıbeleri de karışmıştır [1]. Bu sebeple Sarı Saltuk'un gerçek hayatı ile ilgili bilgileri elde etmek son derece güçleşmiştir. Tarihî kaynaklarda yer alan Sarı Saltuk ile ilgili bilgiler Sarı Saltuk'un gerçek hayatını ortaya koyacak mahiyette değildir [2]. Gerçek hayat ile menkıbevî hayat iç içe geçmiştir. Üstelik tarihî kaynakların Sarı Saltuk hakkında verdikleri bu bilgilerin bazan birbiriyle çeliştiği de görülmektedir [3] . Sarı Saltuk'un destanî şahsiyeti ile ilgili bilgileri çeşitli menâkıb-nâmelerde [4] ve velayet-nâmelerde [5] bulabilirsek de bu konuda en mühim kaynak, hiç şüphesiz, Saltuk-nâme'dir.

Saltuk-nâme'nin konusu, esas olarak Sarı Saltuk'un hayatıdır. Eserin birinci cildinin ilk iki menkıbesinde Sarı Saltuk'un çocukluğu ve yetişmesi anlatılmaktadır. Birinci cildin elde bulunan nüshalarının ilk yaprakları kopuk olduğu için, Sarı Saltuk'un doğumundaki destanî unsurları tespit edemiyoruz. Saltuk-nâme'ye göre Sarı Saltuk'un asıl adı Şerîf Hızır'dır [6]. Şeceresi ise Hz. Muhammed'e ve Hz. Ali'ye dayanmaktadır [7]. Bu sebeple, eserde kahramanımızın Şerif, Şerif Hızır, Server, Saltık, Sarı Saltık adlarının yanı sıra Seyyid adı ile de anıldığı görülmektedir. Eserin başlangıcında Sarı Saltuk'un dedesi Seyyid Hüseyin ve babası Seyyid Hasan'ın gazalarından söz edilmektedir. Seyyid Hüseyin'in vefatından sonra yerine Seyyid Hasan'ın geçtiği ve pek çok yer fethettiği anlatılır. Düşmanları, sonunda Seyyid Hasan'ı zehirleyerek şehit ederler. Adamları, Seyyid Hasan'ı bir dağ üzerine defnederler ve mezarını gizlerler. Şerif, üç yaşındayken babasız kalmıştır. Şerif'in yetiştirilmesi işini Seravil adındaki bir lala üstlenir [8]. Kısa sürede ata binmeyi, ok atmayı, kılıç kullanmayı öğrenen Şerif, Türk destanlarındaki alp tipinin önemli bir örneğini teşkil eder. Abdülaziz adındaki bilge bir kişi Şerif'in eğitimini üstlenir. Ancak, babasının ölümünden sonra beylik başkasına geçmiştir. Bu sebeble Şerif ve annesi çok sıkıntı çekerler. Bir süre sonra annesi de vefat edince, Şerif yapayalnız kalır. Seravil, Şerif’i elinden tutarak Emir Ali'nin huzuruna çıkarır. Emir Ali de Şerif'i Sultan Süleyman Sebüktekin'e gönderir. O sıralarda Sultan, Azerbaycan'dadır. Şerif, Sultanın huzuruna çıkar. Sultan ile birlikte ava giden Şerif, avda bütün hünerlerini gösterir. Önünden hiç av kaçırmayan Şerif'e Sultan hayran kalır ve beytülmaldan ulufe olarak günde kırk dirhem şâhî verilmesini emreder. Bu sırada Şerif on dört yaşındadır.

Battal Gazi bir gece Şerif'in rüyasına girer ve ona kendi atı Aşkar'ın, Dahhak'ın kılıcının, Giv'in mızrağının, Güştasb'ın kalkanının ve Hazret-i Hamza'nın silahının bulunduğu mağarayı söyler. Uykusundan uyanan Şerif, mağarayı bularak, Battal Gazi'nin bahsettiği atı ve diğer silahları elde eder [9]. Bunların dışında Sarı Saltuk'un pek çok efsanevî silaha ve ata sahip olduğunu yine Saltuk-nâme'den öğreniyoruz [10]. Şerif Hızır'ın Saltuk adını alışı ise bir geleneğe dayanmaktadır. Bu gelenek, kişinin gösterdiği kahramanlık sonucu ad almasıdır. Dede Korkut Kitabı'nda örneklerini gördüğümüz ad alma-ad verme olaylarının [11] benzerleri Saltuk-nâme'de de yer almaktadır. Kahramanımıza Saltuk adını, savaşta yendiği Alyon adlı bir düşmanı vermiştir. Müslüman olan Alyon'un adını da Saltuk, İlyas olarak değiştirir [12]. Bu ad verme olayı dışında eserde geçen diğer ad verme olayları Saltuk'a yenilerek Müslüman olan kişilere Saltuk tarafından bir Türk adı verilmesi ile ilgilidir [13].

Eserin ikinci cildinde Sarı Saltuk'un Türkistan vilayetlerine gidişi, Frenk diyarını fethi, Babil kuyusuna inişi, cadılarla savaşı, Cezayir'e ve Kuhistan diyarına seferi konu edinilmektedir. Ayrıca bu ciltte yer alan Kıssa-i ibtida-i evliya-i Rûm beyânı başlıklı menkıbede, Türkistan'dan Anadolu'ya gelen ve buraya yerleşerek Anadolu ve Rumeli'nin Türkleşmesinde önemli rol oynayan gazi dervişlerin, velilerin faaliyetleri; kerametleri; Horasan erenleri ile münasebetleri anlatılmaktadır. Üçüncü ciltteki menkıbeler ise Sarı Saltuk'un Maşrık ve Mağrip diyarlarına, Arabistan'a, Nirkap Dağı'na seferleri, Rağduş adlı cadıyı öldürmesi, Asfaryan cengini, Edirne'nin fethini konu almaktadır. Eserin Kıssa-i gaza ve vefât başlığını taşıyan bölümünde ise Sarı Saltuk'un şehadeti anlatılmaktadır.

Konularına göre incelendiğinde, menkıbelerin üç grupta toplandığı görülür.

Birinci gruptaki menkıbeler tarihî olayları konu almaktadır. Türklerin Rumeli'ye geçişi, Anadolu ve Rumeli'nin fethi, tekfurlarla yapılan savaşlar, Beylikler devri olayları, Osmanlı devletinin kuruluşu gibi konular tarihi gerçeklere az çok uygun biçimde eserde yer almaktadır. Bu olaylar içerisinde yine ön planda olan kişi Sarı Saltuk'tur. Bu menkıbelerdeki şahıslar ise Osman Gazi, Umur Bey, Sultan Alaettin, Gıyasettin Keyhusrev, Cengiz Han, Nasrettin Hoca, Ahmet Fakih, Karaca Ahmet, Mevlana gibi tarihî şahsiyetlerdir.

İkinci gruptaki menkıbeler ise efsanevî diyarlarda geçen ve Sarı Saltuk'un cinlerle, cadılarla, devlerle ve çeşitli olağan üstü yaratıklarla yaptığı savaşları konu alan menkıbelerdir. Bu gruptaki menkıbelerde Sarı Saltuk, adeta bir masal kahramanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Yedi başlı ejderhalar; havada uçan cadılar; kanatlı atlar; konuşan ağaçlar, hayvanlar vb. mitolojik unsurlar ve çeşitli masal motifleri bu menkıbelerde yer almaktadır. Olaylar Kaf Dağı, Cinnistan, Kuhistan, Cabülsa (Cabülka), Şahmaran ülkesi gibi hayal ülkelerinde geçmektedir.

Üçüncü gruptaki menkıbeler ise Hindistan, Habeşistan, Arabistan gibi diyarlarda geçen ve Sarı Saltuk'un bu diyarlardaki savaşlarını, kerametlerini konu alan menkıbelerdir. Gerçek mekânlardaki olayları konu almasına rağmen bu menkıbelere de masal üslûbu hâkimdir.

Eserde anlatılan olaylar genel olarak 13. yüzyılda geçmektedir. Saltuk-nâme'de yer alan menkıbeler mekân bakımından incelendiğinde, olayların iki ayrı grupta toplayabileceğimiz mekânlarda geçtiği görülür. Birinci grupta inceleyeceğimiz mekânlar gerçek mekânlardır. Anadolu, Rumeli, Azerbaycan, Kırım, Kefe, Deşt-i Kıpçak, Semerkant, Tataristan, Uygur diyarı, Nogay ili, Kâşgar, kısacası bütün Türk dünyası; Arabistan, Mısır, Cezayir, Hindistan, Habeşistan birinci grupta ele alacağımız mekânlardır. Sıraladığımız yer adları göz önüne alındığında, Saltuk-nâme'nin sadece Anadolu Türk destanı olmadığı, mekân olarak dönemin Türk dünyasını kapsadığı görülür. İkinci gruptaki yer adları ise masal ve efsane ülkeleridir. Kaf Dağı, Cinnistan, Kûhistan, Cabülsa, Şah-ı Maran ülkesi, Kuh-ı Şu'a, Bi'rü'l-cin, Cebelü'l-Kamer vb. Eserin kahramanı Sarı Saltuk, bir destan kahramanında bulunması gereken bütün özelliklere sahiptir. Son derece güçlüdür, yüreğinde korkunun zerresi bile yoktur. Tek başına düşman içine yanar od gibi girmekte, düşman kalelerini fethetmektedir. Aman dileyen düşmanına karşı ise merhametlidir. Saltuk-nâme'de, yiğitte bulunması gereken özellikler ok atmak, yazı yazmak, suda yüzmek ve gezmek olarak sıralanırken, Sarı Saltuk'un bu dört hünerde mahir olduğu özellikle belirtilir [14].

Bu özellikler dışında Sarı Saltuk'un olağan üstü güçleri de olduğunu Saltuk-nâme'de mübalağalı bir şekilde anlatılmaktadır. Çok uzaklarda aleyhinde söylenenleri işitebilmekte, oturduğu yerden bir kılıç darbesiyle bir başka diyardaki düşmanını öldürebilmekte, tarfetü'l-ayn'da bir diyardan bir başka diyara gidebilmektedir. Düşmanları bir türlü Saltuk'u öldürememektedir; ok atarlar batmaz, kılıç vururlar kesmez, büyü yaparlar tesir etmez, suya atarlar boğulmaz, ateşe atarlar yanmaz. Bütün cinler ve melekler Sarı Saltuk'un yardımcısıdır. Hatta bu cinlerden birisi ile ahiret kardeşi bile olmuştur. Düşmanları ise kâfirler, zâlimler, cadılar, devler, canavarlar ve kötü cinlerdir. Dirse Han oğlu Boğaç Han boyunda olduğu gibi Hızır, pek çok defa Sarı Saltuk’un da imdadına yetişmiş, onu zor durumdan kurtarmıştır. Kitâb-ı Dede Korkut kahramanları gibi Sarı Saltuk da katı yay çeken, mızrağının ucunda er böğürten, tek başına kâfir ordularına karşı savaşa giden, kaleleri tepip yıkan, tekfur sarayını yerle bir eden, dört nala at süren, yalın kılıç düşman üstüne üşen bir Türk kahramanıdır. Deli Dumrul gibi gözü karadır. İblise karşı, cinlere karşı korkusuzca savaşır. Basat’ın Tepegöz’ü öldürdüğü gibi Sarı Saltuk da Yiyir Alagöz’ü alt etmiş, Kaf Dağında gözleri tepelerinde olan bir kavmi kırmıştır [15]. Dede Korkut Kitabı ile Saltuk-nâme’deki motif ve olay benzerliklerine sadece bir örnek vermek istiyoruz. Gur hükümdarı Sa’d ile Sarı Saltuk’un hikâyesi Kitâb-ı Dede Korkut’taki Deli Dumrul boyundan izler taşımaktadır.

Bu hikâyede Sarı Saltuk Gur ülkesine gelir. Hükümdar Sa’d 700 yaşındadır. Kendisini herkesten üstün görmekte, öldüremeyeceği kimse olmadığını düşünmekte ve kendisini Tanrı saymaktadır. Saltuk, Sa’d’ın makamına çıkar ve Tanrı’nın elçisi olarak geldiğini söyler. Sa’d, hiç kimsenin kendisini öldüremeyeceğini, değil saraya girmek yanına bile yaklaşılamayacağını söyleyerek Saltuk’u hapse attırır. Bütün kapıları kapattırır. Odasına çekilir. Gece odasına beyazlar giymiş, yüzü güneş gibi bir kişi belirir. Odasına nasıl girdiğini sorar. Bu kişi biren kaybolur. Nöbetçileri çağırır, her taraf aranır kimse bulunamaz. Sabah olunca Sa’d o geceki nöbetçilerin hepsini öldürtür. Ertesi gece yeni nöbetçiler nöbette iken beyazlar giyinmiş güneş yüzlü kişi yine odasında görünür. Sa’d kılıcını çeker ve sorar:

“-Kimsin ? Benüm kasruma kandan geldüŋ girdüŋ ? Kankı kapudan geldüŋ girdüŋ ?
Pes ol şahs gülüp eyitti:
-Baŋa ya Sa’d b. ‘Âmir kapu, baca, divar hail olmaz. Kandan dilersem andan girürem, diyüp yine belürsiz olup nâ-bedid oldı.”

Sabahleyin Sa’d yine bütün nöbetçileri öldürür ve o gece için yedi bin nöbetçi görevlendirir. Bu nöbetçilerin de öldürülmesinden korkan bir vezir, bu işin Saltuk ile ilgisi olabileceğini söyler. Saltuk’u zindandan çıkarup getiriler. Sa’d olanları anlatır. Saltuk, gelen kişinin Tanrı’nın elçisi olduğunu ve onunla konuşmasını söyler. O gece kişi Sa’d’ın odasına yine gelir. Sa’d kim olduğunu sorar. Tanrı’nın elçisi olduğunu ve Sa’d’a yedi yüz yıl ömür veren Tanrı’nın artık onu çağırdığını söyler. Sa’d, Tanrı’nın kaç askeri olduğunu sorar. Kişi, gökte yıldızların sayılabileceğini ama Tanrı’nın askerlerinin sayılamayacağını söyler. Sonunda Sa’d gitmeye razı olur. Ancak geri dönüp gelinceye kadar oğlunu kendi yerine tahta oturtmak ister. Bunun üzerine kişi şöyle söyler:

“-Yâ Sa’d bin Âmir ! Sen anda varınca girü bunda gelmezsin ve gelmek dahı istemezsin. Nitekim bir oglana var, anaŋ karnına girgil şundan çıkduŋ diyü ikdâm eyleseŋ hiç razı olmaya. Varup girmege dahı kabil degüldür.”

Durumu anlayan Sa’d Saltuk’u hapisten çıkarttırır, vezirlerini yanına çağırır ve olanları anlatır. Gelen kişi Azrail’dir. Sa’d’a boy abdesti almasını ve kelime-i şahadet getirmesini söyler. Böylece Azrail Sa’d’ın canını alır [16]. Sarı Saltuk tarihî bir şahsiyettir, yaşadığı dönem, yaptıkları az çok bilinmektedir, ancak yine de Saltuk-nâme’de anlatılanlardan bu tarihî şahsiyetin yanında bir de efsanevî şahsiyet oluşmuştur. Esas olarak Sarı Saltuk’a ait menkıbeler dikkatlice incelendiğinde bunlara diğer gazilerin, erenlerin, destan kahramanlarının, masal kahramanlarının özelliklerinin ve maceralarının karıştığı görülecektir. Hiç şüphesiz Türk dünyası edebiyatının en görkemli edebî abidesi Kitâb-ı Dede Korkut da Saltuk-nâme’ye bu yönlerden büyük tesirde bulunmuştur.

Eserin müellifi Ebü'l-Hayr-ı Rûmî hakkındaki bilgilerimiz çok sınırlıdır. Kaynaklarda Ebü'l-Hayr-ı Rûmî'ye dair en küçük bir bilgi bile yoktur. Halk ağzındaki sözlü menkıbelerin derlenmesini ve kitap haline getirilmesini Fatih Sultan Mehmet'in şehzadesi Cem Sultan istemiştir. Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Cem Sultan'dan aldığı emirle Anadolu ve Rumeli'yi yedi yıl boyunca adım adım dolaşarak, Sarı Saltuk'un menkıbelerini derleyerek yazıya geçirmiştir. Hazırladığı eseri sultana sunmuştur [17]. Ebü'l-Hayr-ı Rûmî'nin bir derlemeci ciddiyetiyle menkıbeleri derlediği ve daha sonra aslına sadık kalarak menkıbeleri düzenleyip bir eser haline getirdiği görülüyor. Ancak, Saltuk-nâme, asla Kitâb-ı Dede Korkut gibi bir üslûba sahip değildir. Aynı yüzyılda yazılmış olmalarına [18] rağmen Kitâb-ı Dede Korkut’un akıcı üslûbu, anlatım zenginliği, dil kıvraklığı Saltuk-nâme’de yoktur. Kitâb-ı Dede Korkut’taki tasvirlere Saltuk-nâme’de rastlanmaz. Saltuk-nâme usta bir yazarın elinden çıksaydı çok muhteşem bir eser haline gelebilirdi. Yine de Ebü’l-Hayr’ın büyük bir hizmeti vardır. Menkıbeleri derleyerek kitap haline getirmiş ve bu menkıbelerin unutulmasını önlemiştir. Ebü’l-Hayr-ı Rûmî mükemmel bir yazar olmayabilir ama Türk folklor derlemecilerinin atası sayılmalıdır. Kendisinden iki yüz yıl önce yaşamış bir kahramanın menkıbelerini büyük bir sabır ve emekle XV. yüzyılda derleyerek yazıya geçirmiştir.

Son olarak Saltuk-nâme’de Dede Korkut ile ilgili bir kayda dikkat çekmek istiyoruz. Saltuk-nâme’nin ikinci ve üçüncü cildinde Osmanoğullarının İshak peygamberin oğlu Ays neslinden ve Korkut Ata [19] soyundan oldukları belirtilmektedir. Bu konuda en ayrıntılı bilgi Saltuk-nâme’nin üçüncü cildindeki Kıssa-i Diger Gazâ başlığını taşıyan bölümde yer alır. Sarı Saltuk öldü diye haber yayılınca bunu fırsat bilen düşmanlar Anadolu’ya saldırırlar. Sultan Alâüddin’e bu haber ulaştığında Anadolu’nun kuzeyini emanet edecek bir kişi düşünürler. Bu bölüm Saltuk-nâme’de şu şekilde anlatılmaktadır:“...Bir kimesne buluŋ kim bu Harcenevan tarafın aŋa virelüm, kâfirlere vara, gazâ ide, kâfirlerden ne alursa ol anuŋ mülki ola.” didi. Vardılar begler ittifak idüp Ertugrulı’yı aŋdılar ve oglı Alp Osmân’uŋ gazâların ve Şerîf’üŋ aŋa himmetlerin ve ogul idindügin ve nesebde dahı hem asıl idügin. İshak Peygamber oglı ‘Ays aslındandur ve Korkud Ata anuŋ oglanlarıdur. Salb i’tikadlu Oguzlardur. Türk-i sâdık bunlardur... diyüp Sultân’a vasf ve medh ittiler. Sultân göŋlinden Osmân’a muhabbet idüp emr itti da’vet-nâme yazdılar, mühürlediler. Peyk eline virüp gönderdiler [20].

Bilindiği gibi Kitâb-ı Dede Korkut’ta Dede Korkut’un Oğuzların Bayat boyundan olduğu belirtilmektedir. Bu kayda göre Oğuzlar, dolayısıyla Dede Korkut ve Osmanoğulları İshak Peygamberin oğlu Ays aslından gelmektedir. Saltuk-nâme’nin ikinci cildinde de benzer ifadelerle bu bilgi tekrarlanmıştır [21]. Yaptığımız araştırmaya göre daha önce böyle bir bilgi kaydına rastlamadık. Kur’an’da İshak Peygamberin oğlu olarak sadece Yakup Peygamberin adı geçmekte, Ays’tan söz edilmemektedir. Ancak İslâm kaynaklarında İshak Peygamberin iki oğlu olduğu ve bunlardan birinin adının Ays, diğerinin adının da Yakup olduğu kaydedilmektedir [22]. Eski Ahitte (Tevrat) İshak Peygamberin ilk oğlunun Esav olduğu belirtilmektedir [23]. Saltuk-nâme müellifinin bu bilgiyi nereden aktardığı konusunda da bir kayıt yoktur. Ebü’l-Hayr-ı Rûmî, eseri bir Osmanlı şehzadesi için yazdığından, fırsat buldukça eserde Osmanoğullarını övmektedir. Bu kaydın da aynı düşüncenin sonunda yazılmış olması mümkündür. Konu araştırmaya ve tartışmaya açıktır. Ancak, Saltuk-nâme’de Dede Korkut’un anılması, Dede Korkut’un ününün son derece yaygın olduğunu göstermesi açısından son derece önemlidir. Motif ve olay benzerlikleri Saltuk-nâme’nin Kitâb-ı Dede Korkut’tan yer yer etkilendiğini de göstermektedir.

-------------------------------------
[1] Sarı Saltuk hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Şükrü Halûk Akalın, “Ebülhayr Rûmî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 10, İstanbul, 1994, s.360-362; Yrd. Doç. Dr. Kemâl Yüce, Saltuk-nâme'de Tarihî, Dinî ve Efsanevî Unsurlar, Kültür ve Turizm Bakanlığı yayını, Ankara, 1987, s.20-100
[2] Şükrü Halûk Akalın, “Saltuk-nâme I (İnceleme-Metin)”, doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1987, s.VII-XX. Tezin metin bölümü Kültür Bakanlığı tarafından yayımlanmıştır. Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme I, Haz. Dr. Şükrü Halûk Akalın, Ankara, 1987. Daha sonra da ikinci ve üçüncü cilt yayımlanmıştır: Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme II, Haz. Dr. Şükrü Halûk Akalın, İstanbul, 1988; Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme III, Haz. Doç.Dr. Şükrü Halûk Akalın, Ankara, 1990. Bildirimizde Saltuk-nâme’den sunduğumuz örnekler bu yayınlardan alınmıştır. Sayılar cilt ve sayfayı göstermektedir.
[3] agt, s.XIII
[4] Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Süleymaniye Kütp. 4582, 2627/1
[5] Velâyet-nâme-i Hacı Bektaş-ı Veli, Millet Kütp.1366, 987, 1132, 1076, 1075; Süleymaniye Kütp. 3072 Velâyet-nâme-i Otman Baba
[6] Akalın, agt, s.VII
[7] agt, s.XII
[8] agt, s.XXII
[9] agt, s.XXII
[10] agt, s.XXII
[11] Doğan Akasan, Her Yönüyle Dil, TDK yayını, Ankara, 1982, s.121
[12] Akalın, agt, s.XXII
[13] Dr. Şükrü Halûk Akalın, “Saltuk-nâmedeki Ad Verme Hadiseleri”, III. Milli Türk Folkloru Kongresi, Konya, 1989
[14] Akalın, agt, s.XXIII
[15] Saltuk-nâme II, s. 92-93; Yüce, s.216
[16] Saltuk-nâme I, 369-378
[17] age, s.366-367
[18] Saltuk-nâme’nin telif tarihi kesin olarak belirtilmiyorsa da, A.Baki Gölpınarlı, Ebü'l-Hayr-ı Rûmî'nin verdiği bilgilerden yola çıkarak eserin 1480 yılında tamamlanmış olabileceğini belirtmiştir bk. Abdülbaki Gölpınarlı, Yunus Emre Hayatı, İstanbul, 1936
[19] Bu konuda ayrıca bk. Orhan Şaik Gökyay, “Dede Korkut”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul, 1994, s. 77
[20] Saltuk-nâme III, s.238-239
[21] Saltuk-nâme II, 108
[22] Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ, C. I, İstanbul, 1969, s.12
[23] Esav kırmızı derili ve tüylü olarak doğmuştur. Büyüyünce avcılık yapmaya başladı. Kardeşi Yakup ise çoban oldu. Esav’ın avdan eli boş ve aç döndüğü bir gün Yakup pişirdiği bir sebze çorbası karşılığında ağabeyliği Esav’dan satın almıştır. Kırmızı derili olması sebebiyle Yakup ona kırmızı, kızıl anlamındaki Edom adını takmıştır. İshak ölürken Esav’ın babasının hayır duasını almasını engellemiştir. Bunun üzerine Esav, Yakup’u öldürmek istemişse de Yakup kaçarak kurtulmuştur. Yirmi yıl sonra döndüğünde Esav Yakup’u affetmiştir. Kitabı Mukaddese göre Esav’ın soyundan gelen Edomlular M.Ö. 13. yüzyılda Ürdün’ün güneybatısına yerleşmişler ve Yakup’un soyundan gelen İsrailoğulları ile sık sık çatışmışlardır. Sonunda Edomlular İsrailoğullarının yönetimine girmişlerdir. bk. AnaBritannica, C. 8, İstanbul, 1988, s. 286

posted by 8:40 AM

Friday, November 21, 2003

NADİR ŞAH AFŞAR

ناديرشاه آفشار

XVII esrin sonu-XVŞ esrin evvellerinde Sefevi İranı qorxunc bir iqtisadi ve siyasi böhran keçirirdi. Ölkenin merkezi ve şerq hissesi efqan işğalı altına düşmüşdü. Azerbaycan, Şirvan ve bunlarla hemserhed eraziler Türkiye terefinden işğal olunmuşdu. Rusiya da Qafqazda böyük feallıq göstermeye başlayırdı. 1723-cü ilde I Pyotr Bakı üzerine yürüş etmiş ve Xezerboyu erazileri zebt etmişdi.

Faktiki olaraq, Mazandaran vilayetinden başqa heç yer müsteqil deyildi. Burada ise hele Sefevilerin hakimiyyetinin sonlarından beri möhkemlenmiş Feteli xan Qacar hökmranlıq edirdi. O, Sefevi şahı Sultan Hüseynin efqanların elinden qurtulmuş oğlu Tehmasibi öz sarayında saxlamışdı. Az sonra Tehmasib özünü şah e'lan edir.

Ölkede qerarlaşmış veziyyet hem kendliler, hem şeher ehalisi, hem de zadeganlar arasında haqlı narazılıq doğururdu. Bu narazılıq get-gede artırdı. Birce işğalçılara qarşı mübarizede rehberliyi öz üzerine götüre bilecek lider çatışmırdı. Nehayet, bele bir lider de tapıldı. Bu, o zaman çox da tanınmayan Nadirqulu xan Efşar idi. İranın gelecek şahı Nadirqulu xan türk tayfalarından efşarların qırxlı boyundan idi. Onun ecdadları hele şah İsmayıl zamanında Azerbaycandan Xorasana köçürülmüşdüler. Nadirqulu da 1688-ci ilde burada kasıb bir ailede doğulmuşdu. Hele on sekkiz yaşı tamam olmamış bu genc anası ile birlikde Xarezm özbeklerinin yürüşlerinden birinde esir götürülür ve qul edilir. Çox keçmeden esirlikden qaçıb Xorasana qayıdan Nadirqulu Ebiverd hökmdarı Baba Eli beyin yanında qulluğa götürülür. O, başına kiçik bir deste toplayıb, Xorasan eyaletlerinin bir neçesini tutduqdan sonra özünü Nadirqulu bey adlandırmağa başlayır. Nadirqulu beyin hünerver Xorasan yürüşlerinin qarşısı qüdretli feodal Melik Mahmud terefinden dayandırılır. Nadirqulu kömek üçün şah Tehmasibe müraciet edir. 1726-cı ilde şah Tehmasib ve Feteli xan Qacar Melik Mahmudu devirib, burada İran şahının hakimiyyetini berpa etmekden ötrü böyük qoşunla Xorasana gelir ve Nadirqulu bey onlarla birleşir.

Tehmasib Nadir Qulu beyi Xorasanda öz canişini te'yin edir. Bundan sonra Nadir özüne Tehmasibqulu xan adını götürür. O, Tehmasibe ilk növbede te'sir qüvvesi get-gede böyük sür'etle artan Feteli xan Qacarı neytrallaşdırmaqdan ötrü lazım idi. Ancaq şah (heç Nadirin özü de ondan geri qalmırdı) bununla da kifayetlenmir. Melik Mahmud idareçiliyinin merkezi Meşhed alınan zaman şah Tehmasibin emri ile Feteli xan öldürülür. Çünki Nadir onu Feteli xanla Melik Mahmud arasında gizli sövdeleşme olduğuna inandırmışdı. Bundan sonra Nadirqulu xan şahın silahlı qüvvelerinin baş komandanı te'yin olunur. Bir qeder keçmiş Nadir Melik Mahmudun qoşunlarını ezerek, onun özünü qetle yetirir. Bundan sonra Nadirin saraydakı mövqeyi güclü şekilde möhkemlenir.

Hadiselerin sonrakı inkişafı gösterir ki, artıq 1727-ci ilden Nadir şah Tehmasible de elaqeleri tam qırır ve bütün Xorasanda özünün hökmranlığı uğrunda mübarizeye başlayır. Nadir nezaretden çıxmış kürd ve türkmen qebileleri ve şah qoşunları üzerinde bir neçe qelebe qazanır. Şah özünün meğlubiyyetini e'tiraf edir ve barışıq üçün yollar axtarır. Bu arada Nadir bir sıra qetiyyetli yürüşler vasitesile bütün şimal-şerqi İranı birleşdirir. İrandakı efqan şahı Eşref de artıq onun qalibiyyetli yürüşlerinden narahatlıq keçirmeye başlayır. Eşref öz qoşunlarını Xorasana, Nadirin üzerine yeridir. 1729-cu ilin 30 sentyabrında Mimandost çayı sahilindeki döyüşde Eşrefin qoşunları darmadağın edilir. Bu parlaq qelebesi ile de Nadir ölkenin yadellilerden temizlenmesi uğrunda mübarizesinin başlanğıcını qoyur. Eşrefin qoşunları Tehrana doğru geri çekilerek, oradan da İsfahana yönelirler. Nadirin efqanlarla haqq-hesab çekenden sonra Azerbaycan üzerine yeriyeceyini anladığı üçün Türkiye sultanı, Eşrefin kömeyine böyük bir ordu gönderir.

Nadirle Eşref arasındaa Helledici döyüş 1729?cu ilin 13 noyabrında İsfahan yaxınlığında baş verir. Bu defe Nadir birleşmiş efqan-türk qoşunları üzerinde parlaq qelebe qazanır. Onların gözü ele qorxur ki, hemin gün bir daha döyüşe girmeyib İsfahandan çekilirler. Nadir tenteneli şekilde şehere girir ve öz elleri ile İran tacını şah Tehmasibin başına qoyur. Üstünden bir qeder keçenden sonra Nadir öz qoşunlarını efqanları te'qib etmekden ötrü Fars vilayetine gönderir. Qaçaqaçda Eşref öldürülür ve bu da döyüşün taleyini hell edir.

Ölkenin şerqi tamamile temizlenmişdir. İndi qarşıda yalnız Azerbaycanı ve onun yaxınlığındakı torpaqları osmanlı türklerinden azad etmek qalırdı. 1731-ci ildeki herbi emeliyyatlar neticesinde Nadirqulu xan türkleri ezerek, Azerbaycanı, Hemedanı ve Kirmanşahı azad edir. Türkler yalnız Arazdan şimalda qalmaqdadırlar.

Tehmasib özünün zeiflemiş nüfuzunu berpa etmekden ötrü hemin eyaletleri şexsen azad etmek qerarına gelir. Ancaq meğlub olaraq, 1731-ci ilde ölke üçün biabırçı bir sülh müqavilesi bağlayır. Hemin müqavileye esasen, Araz çayının şimalındakı bütün eraziler, elece de Kirmanşahın bir sıra eyaletleri türklere verilirdi. Nadirqulu xan müqavileni tanımaqdan imtina edir ve qedim türk en'enelerine göre, xan ve eyanların qurultayını çağırır. Qurultay şah Tehmasibi taxtından salaraq, onun III şah Abbas adlandırılan sekkiz aylıq oğlunu şah e'lan edir. Faktiki olaraq, bütün hakimiyyet Nadirin elinde cemleşir. Bundan sonra Nadir iki il erzinde bir-birinin ardınca qazandığı parlaq qelebelerle bütün Azerbaycanı ve Şerqi Gürcüstanı türklerden temizleyir.

Bakıxanovun yazdığına göre, Nadirqulu xanın serkerdelik iste'dadı Gencenin mühasiresi zamanı özünü daha parlaq bir terzde göstermişdi. O zaman Gencede türk qarnizonu otururdu. Mühasire tamam daralsa da, qarnizon Abdulla paşadan kömek geleceyi ümidi ile teslim olmurdu. Abdulla paşa Qarsda idi ve özünün ve'dleri ile mühasiredekilere ruh verirdi. Nadir qoşunların bir hissesini Gence qapasında qoyaraq, 15 minlik döyüşçü götürüb, Dağıstan yolunu bağlayır ve Qars üzerine hücuma keçir. Abdulla paşa öz serkerdelik mehareti ile ad çıxarmış Nadirle döyüşe girmekden boyun qaçırır ve qalaya girib, uzunmüddetli mühasireye hazırlaşır. Hadiseleri sür'etlendirmek meqsedi ile Nadir bele bir fend işledir: gecenin birinde mühasireni götürüb telesik geri çekilir. Aldanmış Abdulla paşa 100 minlik qoşunu ile qaladan çıxaraq, Nadiri İrevana qeder te'qib edir. Eçmiedzinin cenub-qerbinde qefleten qoşunu geriye dönderen Nadir türklerle ölüm-dirim savaşına girir. Qefleti döyüş türk qoşununda vahime yaradır ve Nadirqulu xan bu defe de tam qelebe qazanır. Bundan sonra İrevan ve Tiflis qalalarındakı türk qarnizonları ona döyüşsüz teslim olurlar. 1735-ci ilin sonlarına doğru Qafqaz türk ordularından tamamile temizlenir ki, bunu da Nadir şahın böyük qelebesi hesab etmek olar. Burada yerli ehalinin osmanlı türkleri ile mübarizede Nadirqulu xana gösterdiyi yardım da qeyd olunmalıdır. O da qeyd edilmelidir ki, sonradan hemin ehali Nadirin özüne qarşı çıxmışdır. Ve hemin mübarizede gelecek müsteqil Azerbaycan xanlıqlarının esası qoyulmuşdu. Nadirqulu şahın tabeçiliyinden ilk çıxan bele müsteqil xanlıq Şeki olmuşdu. 1735-ci ilde bağlanmış Gence müqavilesine göre, Rusiya hele 1 Pyotrun tutduğu Bakı ve Derbend şeherlerini bu şertle güzeşte getmişdi ki, Nadir Türkiye ile mübarizesini dayandırmayacaq ve onunla separat sülhe girmeyecekdi. Lakin Nadirqulu xan bu şertleri pozur ve 1736-cı ilde osmanlı Türkiyesi ile sülh sazişi imzalayır. Sazişe göre, Türkiye 1722-ci ile qeder Sefevi İranına mexsus olmuş bütün torpaqları Nadire qaytarır. Yalnız hemişe sünni Türkiyeye meyli ile seçilmiş Dağıstan xalqları itaet göstermirler. Nadir ez qoşunlarını Dağıstana yeridir, böyük eziyyetle Qazi Qumuqa qeder gedir ve geri qayıdır. Yeni elde olunmuş Azerbaycan vilayetlerinin hökmranlığı Nadirin qardaşı İbrahim xana tapşırılır.

Uzun iller erzinde ilk defe olaraq Azerbaycanın geniş hüdudları inzibati qaydada bir şexsin idaresine verilir. Artıq Sefevi İranının serhedleri teqriben tamamile berpa olunub ve qarşıda onun dağılmış teserrüfatını dirçeltmek vezifesi durur.

Köhne Sefevi sülalesinin nümayendeleri artıq feodal eyanları ve xalq arasında öz nüfuzlarını tamamile itirmişdiler ve ölkeni dağıntıdan xilas etmek iqtidarında deyildiler. Nadir öz nöqteyi-nezerinden yegane doğru yola el atmaq ? taxt-tacın heqiqi sahibi olmaq isteyir. Bundan ötrü o yeniden qedim türk qaydasına göre, Muğan düzünde qurultay, bu defe böyük qurultay çağırır. Bu qurultaya herbi, mülki ve dini e'yanları, şeher ve kend başçılarını yığır. Buraya 100 mine yaxın adam toplanır. Bunlardan ötrü mescid ve bazarlar da daxil olmaqla ağac ve qamışdan 12 min müveqqeti tikili salınır. Novruz bayramı günü, 1736-cı ilin 21 martında Nadirqulu xan qurultaya iştirakçılar arasından yeni şah seçmek teklifi verir. Sözlerini bununla esaslandırır ki, III şah Abbas hele ki, uşaqdır, Nadir özü ise işlemekden yorulub ve hakimiyyetden imtina edir.

Azerbaycanın herbi elitası?qızılbaşlar öz yükselişleri üçün Sefevilere minnetdar idiler ve buna göre de hakimiyyet sülalesinin deyişmesinin eleyhine idiler. Ancaq öz e'tirazını açıq şekilde yalnız Qarabağ ve Gence beylerbeyisi Uğurlu xan Qacar bildirir ki, o da sonralar bunun müqabilinde öz malikanelerinin böyük bir qismini itirmiş olur. Onun hakimiyyetinde birce Gence saxlanır ve rütbesi de Gence beylerbeyi adlandırılır, qacarların çox hissesi ise Xorasana sürgün edilir. Şah e'lan olunması meselesi ortaya çıxanda, Nadir özünü zahiren ele gösterir ki, güya yorulub, doğrudan da şahlığı istemir, qurultay az qala yalvarıb onun razılığını alır ve tacqoyma merasimi keçirilir. Hetta bu münasibetle qurultay iştirakçılarına ermeni ve gürcü milletinden olan qul ve kenizler bağışlanılır.

Hakimiyyetin heqiqi sahibi olandan sonra da Nadir şah öz mövqeyini müharibelerle möhkemlendirir ve onun herbi dühası hemişe onun kömeyine çatır. Yer üzünde onun qeder parlaq herbi qelebeler qazanmış serkerdeleri barmaqla saymaq olar. Nadir şah yürüşlere çıxmaqla hem de ölkenin iqtisadiyyatını dirçeltmek, hakimiyyetdeki sülale deyişik-liyinden narazı qalan qızılbaş eyanlarını varlandırmaqla onları öz terefine çekmek meqsedi güdürdü. 1737-ci ilde Nadir şah üsyana qalxmış efqanlara qarşı çıxış edir ve hem Heratı, hem de Qendeharı tutur. Sonra o, qaçqın efqanlara sığınacaq veren Hindistana hücum çekir. Nadirin qoşunları müqavimet görmeden Karnala (Dehlinin şimal-qerbinde) qeder gelib çıxır ve 1739-cu ilin 24 fevralında Böyük Moqol sülalesinden Mehemmed şahın ordusunu darmadağın ederek, martın 20-de Dehlini tutur. Böyük Moqol dövleti üzerine pulla altı milyon rupilik, qiymetli daş-qaşla 500 milyon rupilik xerac qoyulur. Alınmış herbi qenimet 700 milyon rupi deyerinde hesablanırdı. Bunun böyük bir hissesi Kelata aparılır ve Nadir qenimeti ölenecen burada saxlayır. Evveller qayda bele idi ki, qiymetli daşlar qızılbaşlar arasında bölüşdürülürdü, Nadir bu defe hemin qaydanı pozur ve daş-qaşı özüne götürür. Bu da döyüşçüler arasında narazılıq doğurur. Ödencin hemin qisminde dünyanın en iri brilyantı sayılan "kuhi-nur" ("nur dağı") adlanan daş da vardı. Başqa meşhur qiymetli daşlar da az deyildi.

Hindistanı tutduqdan sonra Nadir Sindi özüne tabe edir ve Orta Asiyaya yürüş edir. Güclü müqavimete baxmayaraq, Nadir şah 1740-cı ilde Buxara ve Xive xanlıqlarını öz dövletinin terkibine qata bilir.

Tutduğu ölkelerde silahlı qarnizonlar saxlayan Nadir 1741-ci ilde Dağıstan üzerine yeriyir. Mesele burasında idi ki, Nadir Hindistanda iken dağlılar tabeçilikden çıxmışdılar. Üstelik onların desteleri tez-tez Derbend ve Şamaxı, Kaxetiya ve Car-Balaken vilayetleri üzerine hücuma keçirdiler. 1738-ci ilde Manik kendi yaxınlığındakı döyüşde Nadir şahın qardaşı İbrahim xanın qoşunları dağlıların birleşmiş orduları terefinden meğlubiyyete uğradılmış, İbrahim xan ve Gence beylerbeyi Uğurlu xan Qacar öldürülmüşdü.

Nadir şah özü de Dağıstanda inadlı müqavimetle qarşılaşır. Lakin her halda 1743-cü ilin evvellerinde bir neçe qelebe qazanır. Görünür, Nadir Dağıstanda üzleşdiyi çetinliklerden sonra özünü sındırmamaq üçün üzerinde öz adı hekk olunmuş pul da buraxdırır. Lakin her halda o, Dağıstandan geri çekilmeli olur.

Dağıstanda zeiflemiş nüfuzunu berpa etmek meqsedi ile Nadir şah vaxt itirmeden Türkiye ile müharibeye girir. Burada döyüşler ereb İraqını ele keçirmek üçün aparılır. Lakin bu defe de döyüşler gah bu, gah da o biri terefin üstünlüyü ile keçir ve qelebe qazanılmır. Bir sebeb de bu idi ki, Nadir öz eleyhine qalxmış üsyanları yatırmaqdan ötrü qoşununun bir hissesini İrana ve onun etrafındakı ölkelere göndermişdi. 1746-cı ilde Nadirin Türkiye ile bağladığı sülh müqavilesine göre, köhne serhedler saxlanılırdı. Ele bu illerde Nadir şah Behreyn, Oman ve Maskat üzerine yürüşler de keçirir. Ölkenin paytaxtını talan edilmiş İsfahandan Meşhede köçürür ve bu şeherin yaxınlığındakı dağın başında özüne Kelat adlı bir qala qurdurur. Nadir xezinesini burada saxlayırdı. Qalanın tikilmesi ağlagelmez çetinlikler yaradır. Azerbaycan kendlileri buraya 10 tonlarla ağırlıqda mermer tebeqeler getirirdiler. Eyni zamanda Nadir şah Fars körfezinde ve Xezer denizinde donanma yaradılması işine başlayır ve ordusunu yeniden qurmaq fikrine düşür. Her iki meqsedle Avropa ölkelerinden mütexessisler getirilir. Önun ordusunda artilleriya ve tüfengçiler?ağır muşketlerle silahlanmış piyada döyüşçüleri mühüm yer tuturdu. Yeni toplar, mortiralar (qısa lüleli toplar) ve nüveler tökmekden ötrü Mervde möhkemlendirilmiş merkez yaradılmışdı. Artilleriya ve top sınaqları, topçu ve artilleristlerin hazırlığı burada keçirilirdi. Bütün bunlar Nadir şahın gelecek qelebeleri namine edilirdi. Onun geniş planları vardı. O, Xezer denizi boyundakı bütün torpaqları zebt etmek, Çini de tutmaqla neheng bir dövlet yaratmaq arzusunda idi. Ancaq onun planları heyata keçmedi.

Onun apardığı merkezleşdirme siyaseti feodal eyanlarının maraqlarına toxunurdu. 1741-ci ilde Mazandaran meşelerinden keçerken, Nadire sui-qesd olur. Bundan sonra Dağıstandakı uğursuzluqlar ve 1743-1747-ci illerin üsyanlar dalğası başlayır. Bütün bunlar Nadir şahı qezeblendirir ve o, kütlevi ceza tedbirlerine başlayır. Te'qibler aparıcı soyların meşhur nümayendelerinden de yan keçmir. Bunun da neticesinde sarayda sui-qesd havası yetişir ve 1747-ci ilin iyununda gece öz çadırında Nadiri qetle yetirirler. Bir çox tarixçilerin "Şerqin Napoleonu" adlandırdıqları bu böyük şexsiyyetin heyatı bele facieli şekilde başa çatır.

posted by 7:08 AM

Monday, November 10, 2003

معرفى تركولوق برجسته جهانى پرفسور گئرهارد دوئرفر و چند اثر

وى در زمينه زبان و فولكلور تركى خلجى٫ تركى خراسانى و

تركىشناسى

Göttinger Beiträge zur Asienforschung, ISSN 1618-310x

Abstract
Gerhard Doerfer
Eine autobiographische Skizze

Gerhard Doerfer, geboren 8. März 1920 in Königsberg. Kindheit in Köngisberg, ab 1928 in Berlin. 1938 bis 1946 Reichsarbeitsdienst, Wehrdienst und Kriegsgefangenschaft. 1949 bis 1954 Studium in Berlin (Turkologie und Altaistik bei Karl Heinrich Menges, Islamkunde bei R. Hartmann und W. Braune, Iranistik bei O. Hansen, etc.). 1954 Dissertation „Zur Syntax der Geheimen Geschichte der Mongolen“. 1955-57 Assistent an der Akademie der Wissenschaften und der Literatur in Mainz. 1960 Habilitation in Göttingen. (Turkologie, ab 1963 Erweiterung der venia legendi auf Turkologie und Altaistik). Ab 1966 außerplanmäßige Professur in Göttingen. 1966-1968 Vorlesungen als Visiting Professor in Bloomington in den Vereinigten Staaten. 1968, 1969 und 1973 Expeditionen nach Persien zur Erforschung der Turksprachen des Chaladsch und Oghusischen. Ab 1970 Ordinarius des für ihn neu gegründeten Lehrstuhles für Turkologie und Altaistik an der Georgia Augusta. WS 1975/76 Gastprofessur in Istanbul. Emeritierung 1988. Fortgesetzte Lehrtätigkeit bis heute (2001).

DOERFER GERHARD 1920

1- Khalaj materials

[by] Gerhard Doerfer, with the collaboration of Wolfram Hesche, Hartwig Scheinhardt [and] Semih Tezcan., Bloomington, Indiana University [1971]
Holdings: CLEVELAND/John G. White Coll. o CALL NUMBER: [White] PL396 .D6 -- Reference -- NonCirculating

Khalaj materials
Title: · Khalaj materials [by] Gerhard Doerfer, with the collaboration of Wolfram Hesche, Hartwig Scheinhardt [and] Semih Tezcan.
Author: · Doerfer, Gerhard, 1920- ,· Moghadam, Mohamad Etemad, 1908- Guyishha-yi Vafs va Ashtiyan va Tafrash.
Published: · Bloomington, Indiana University [1971]
Subject: · Khalaj language.
Series: · Indiana University publications. Uralic and Altaic series, v. 115 ,· Uralic and Altaic series, v. 115.
Material: · 337 p. illus. 23 cm.
Note: · Includes excerpts from a Persian work by M. E. Moghadam entitled Guyishha-yi Vafs va Ashtiyan va Tafrash (p. 60-137) ,· Bibliography: p. [33]-36.
LC Card no: · 70630301
ISBN: · 0877501505
System ID no: · ABJ-4982
Holdings: CLEVELAND/John G. White Coll.
· CALL NUMBER: [White] PL396 .D6 -- Reference -- NonCirculating

2- Türkische Folklore-Texte aus Chorasan

Gerhard Doerfer, Wolfram Hesche., Wiesbaden : Harrassowitz, 1998.
CLEVELAND/John G. White Coll. o CALL NUMBER: GR291.K48 D64 1998 -- Reference -- NonCirculating

Türkische Folklore-Texte aus Chorasan
Title: · Türkische Folklore-Texte aus Chorasan / Gerhard Doerfer, Wolfram Hesche.
Author: · Doerfer, Gerhard, 1920- ,· Hesche, Wolfram.
Published: · Wiesbaden : Harrassowitz, 1998.
Subject: · Folk literature, Turkic --Iran --Khurasan (Province) --History and criticism.
Series: · Turcologica, ISSN:0177-4743 ; Bd. 38
Material: · xiv, 504 p. : ill., maps ; 25 cm.
Note: · German and Turkish. ,· Two folded maps in pocket. ,· Includes bibliographical references (p. 467-476) and index.
LC Card no: · 99458342
ISBN: · 3447041110
System ID no: · AJO-2807
Holdings: CLEVELAND/John G. White Coll. ,· CALL NUMBER: GR291.K48 D64 1998 -- Reference -- NonCirculating
CLEVELAND/Special Collections , · Order received

3- Wörterbuch des Chaladsch: (Dialekt von Charrab)

Gerhard Doerfer und Semih Tezcan ; [Adiutor, Edmond Schütz].
Budapest : Akadémiai Kiadَ, 1980.
CLEVELAND/John G. White Coll. o CALL NUMBER: PL396.95.K4 D63 -- Reference -- NonCirculating

Wörterbuch des Chaladsch
Title: · Wörterbuch des Chaladsch : (Dialekt von Charrab) / Gerhard Doerfer und Semih Tezcan ; [Adiutor, Edmond Schütz].
Author: · Doerfer, Gerhard, 1920- ,· Tezcan, Semih.
Published: · Budapest : Akadémiai Kiadó, 1980.
Subject: · Khalaj language --Dialects --Iran --Kharrab. ,· Khalaj language --Dialects --Dictionaries.
Series: · Bibliotheca orientalis Hungarica ; 26 ,· Bibliotheca orientalis Hungarica ; v. 26.
Material: · 231 p. ; 25 cm.
LC Card no: · 80139626
ISBN: · 9630518422
System ID no: · ACL-6482
Holdings: CLEVELAND/John G. White Coll. , · CALL NUMBER: PL396.95.K4 D63 -- Reference -- NonCirculating

4- Folklore-Texte der Chaladsch

Gerhard Doerfer und Semih Tezcan., Wiesbaden : Harrassowitz, 1994.
CLEVELAND/John G. White Coll. o CALL NUMBER: GR245 .F6415 1994x -- Reference -- NonCirculating

Folklore-Texte der Chaladsch
Title: · Folklore-Texte der Chaladsch/ Gerhard Doerfer und Semih Tezcan.
Author: · Doerfer, Gerhard, 1920-
Published: · Wiesbaden : Harrassowitz, 1994.
Subject: · Tales --Turkey Translations into German. , · Khalaj language Translations into German.
Series: · Turcologica : Bd. 19
Material: · XVI, 398 p.
LC Card no: ·
ISBN: · 344703484X (pbk.)
System ID no: · AEV-3144
Holdings: CLEVELAND/John G. White Coll. , · CALL NUMBER: GR245 .F6415 1994x -- Reference -- NonCirculating

KHALAJ LANGUAGE TRANSLATIONS INTO GERMAN

· Folklore-Texte der Chaladsch / Gerhard Doerfer und Semih Tezcan.
Wiesbaden : Harrassowitz, 1994.
Holdings: CLEVELAND/John G. White Coll. , o CALL NUMBER: GR245 .F6415 1994x -- Reference -- NonCirculating

MOGHADAM MOHAMAD ETEMAD 1908 GUYISHHA YI VAFS VA ASHTIYAN VA TAFRASH

· Khalaj materials [by] Gerhard Doerfer, with the collaboration of Wolfram Hesche, Hartwig Scheinhardt [and] Semih Tezcan., Bloomington, Indiana University [1971]
Holdings: CLEVELAND/John G. White Coll. o CALL NUMBER: [White] PL396 .D6 -- Reference -- NonCirculating

315 DOERFER, Gerhard. Grammatik des Chaladsch. (Turcologica. 4.) ix, (1), 258pp. Wiesbaden (Otto Harrassowitz), 1988.

316 DOERFER, Gerhard. Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch. 2 vols. 534, (2)pp. 50 maps. Wiesbaden (Otto Harrassowitz), 1987.

317 DOERFER, Gerhard. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. (Akademie der Wissenschaften und der Literatur. Veröffentlichungen der Orientalischen Kommission. 16, 19-21.) 4 vols. I: Mongolische Elemente im Neupersischen. xlviii, 557pp. II: Türkische Elemente im Neupersischen, alif bis ta. (4), 671pp. III: Türkische Elemente im Neupersischen, gim bis kaf. (2), 670pp. IV: Türkische Elemente im Neupersischen (Schluss) und Register zur Gesamtarbeit. (2), 640pp. Wiesbaden (Franz Steiner Verlag), 1963 – 1975.

318 DOERFER, Gerhard. Versuch einer linguistischen Datierung älterer osttürkischer Texte. (Turcologica. 14.) ix, (3), 255, (3)pp. Wiesbaden (Otto Harrassowitz), 1993.

319 DOERFER, Gerhard & HESCHE, Wolfram. Türkische Folklore-Texte aus Chorasan. (Turcologica. 38.) xiv, (2), 504pp. 2 folding maps, loose in rear pocket, as issued. 4 illus. Wiesbaden (Harrassowitz Verlag), 1998.

320 DOERFER, Gerhard & TEZCAN, Semih. Folklore-Texte aus Chaladsch. (Turcologica. ) xvi, 398pp. Frontis. Wiesbaden (Harrassowitz Verlag), 1994.

322 DOERFER, Gerhard & TEZCAN, Semih. Wörterbuch des Chaladsch (Dialekt von Charrab). (Bibliotheca Orientalis Hungarica. 26.) 231, (1)pp. D.j. Budapest (Akadémiai Kiadó), 1980.

323 DOERFER, Gerhard, et al. Khalaj Materials. With the collaboration of Wolfram Hesche, Hartwig Scheinhardt, Semih Tezcan. (Indiana University Publications. Uralic and Altaic Series. 115.) (4), 337, (1)pp., 1 folding map. 25 illus. Bloomington (Indiana University), 1971.

324 DOERFER, Gerhard, et al. Oghusica aus Iran. [By] Gerhard Doerfer, Wolfram Hesche, Jamshid Ravanyar. ix, (1), 146pp. Wiesbaden (Otto Harrassowitz), 1990.

325 DOERFER, Gerhard (editor). Sibirische Märchen. 2. Band: Tungusen und Jakuten. (Die Märchen der Weltliteratur.) 281, (9)pp. 2 maps

posted by 12:24 PM