(بر اساس مقاله "كاركرد پسوندهاى "-ماق" و "-ديك" در تركى خراسانى". اثر پرفسور سولطان تولو)
تركى خراسانى مفهومى جغرافيايى است. منظور از تركى خراسانى، لهجه هاى تركى رايج در ايران در خراسان جغرافيايى است. بنابراين در گسترده ترين معنى، تركى خراسانى و تركى آزربايجانى دو گروه عمده لهجه هاى زبان تركى رايج در ايران كه در مقايسه با تركى تركيه-عثمانى گاها به آن تركى آذرى هم گفته ميشود است.
تركى خراساني به جاى يك لهجه، ميبايست تركيب و مجموعه اى از لهجه هاى زيرين پذيرفته شود:
طبقه بندى لهجه هاى تركى خراسانى (بر اساس تقسيم بندى دوئرفر):
1- شمال غربى: شيخ تيمور، بجنورد، اسدلى، كلات (اسفراين). 2- شمالى: زيارت، شيروان، زورم، قوچان، شورك، دوغايى. (نخور، آنائو، مانيش، حصار و نيز لهجه منابعى از لطف آباد و درگز) 3- شمال شرقى: مارشك، جنك، قوجقى و لنگر. 4- جنوب شرقى: خروه عليا، اودآباد، چارام-سرجام. 5- جنوب غربى: جغتاى، حكم آباد، سلطان آباد، قاراباغ، پير كماج (و بام صفى آباد و اسفراين طبق دكتر هئيت). 6- اغوزى ازبكى
لهجه هاى شمال شرقى و جنوب شرقى و لنگر به طور بارزى خصوصيات اوغوزى ازبكى را از خود نشان ميدهند. در لطف آباد و درگز، علاوه بر تركى خراسانى، تركى آزربايجانى نيز سخن گفته ميشود.
بنابر استوارت، ساحه تركى آزربايجانى به عنوان مثال تا جنوب غربى قوچان نيز گسترده ميشود. تركى خراسانى به طرف جنوب بيشتر تحت تاثير تركى آزربايجانى قرار ميگيرد. بنابراين ميتوان شيوه كلات را به جاى لهجه اى شمال غربى، به گروه لهجه هاى جنوبى داخل نمود.
دكتر هئيت اسفراين را به گروه جنوبى داخل ميكند.
تقسيم بندى دكتر هئيت:
1- گروه غربى: بجنورد و پيرامون آن، جغتاى، خروه عليا. 2- شمال شرقى: شيروان، قوچان، درگز، كلات و دهات پيرامون آن، و نواحى مرزى نزديك تركمنستان. 3- گروه جنوبى: نيشابور، سبزوار، جوين.
پرفسور دوئرفر به اين تقسيم بندى لهجه هايى را كه در آمودريا بدانها صحبت ميرود (مانند قيراچ) ويا به عبارت ديگر اوغوزى اوزبكى را نيز داخل ميكند.
به نظر وى لهجه هاى
أ- شمال غربى (بجنورد،...) ب- شمال شرقى ( شيروان و تمام لهجه هاى شوروى سابق بجز اوغوزى ازبكى) ت- جنوبى ( سلطان آباد و غيره، نيز لهجه صفى آباد كه در نشريه قلم اوجو بكار رفته است) ث- اغوزى ازبكى
به طور بارزى از يكديگر جدايى نشان ميدهند.
پرفسور دوئرفر بر اساس تقسيم بندى دكتر هئيت، لهجه هاى بام و صفى آباد و اسفراين را به گروه جنوب غربى داخل ميكند. ------------------------------------
توضيح در باره نقشه فوق: اين نقشه بر طبق آمار سال ١٣٣٢يعنى در پنجاه سال پيش ("فرهنگ جغرافيايى ايران"، (ده جلد، از انتشارات "دايره جغرافيائى ستاد ارتش ايران"، تهران، ١٣٢٨-) ١٣٣١ ) تهيه شده است و كامل نيست. چونكه شهرهاى ترك نشين، طوائف كوچنده ترك و روستاهاى ترك نشين كمتر از ٥٠٠ نفر را در سالهاى مذكور نشان نميدهد. علاوه بر آن اين نقشه مربوط به نيم قرن پيش است و طبيعى است كه شمارى از تركهاى خراسان مانند تركهاى ديگر نواحى ايران در طول اين مدت فارس زبان شده باشند. در ضمن اين نقشه اى قومى و نژادى نيست، نقشه پراكندگى روستاهاى تركزبان يعنى پراكندگى ملت ترك (و نه قوم، و نه نژاد) شمال خراسان در پنجاه سال پيش است.
